فصل سوم : یاد آخرت
3 / 1 تشویق به یادآوری آخرت
فصل سوم : یاد آخرت3 / 1تشویق به یادآوری آخرتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای تفکّر ، همین شما را بس که به یاد آخرت باشید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خطاب به علی علیه السلام :ای علی! آخرت را در دلت مجسّم کن [و همواره به یاد آن باش] و مرگ را پیش چشم خود قرار بده و ایستادنت را در پیشگاه خداوند [در روز رستاخیز برای داوری و رسیدگی به اعمال] ، فراموش مکن و از خدا بیمناک باش و نعمت های خدا را [همواره] به یاد داشته باش و از حرام های خدا باز ایست و با هوس خود ، مخالفت کن .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :رحمت خدا بر آن بنده ای که از پروردگارش ، چنان که می باید ، شرم کرد و سر و آنچه را در سر است ، و شکم و آنچه را [از خوراک ]در شکم قرار می گیرد ، [از ناپاکی و حرام] نگه داشت و قبر و پوسیدن را [همواره] یاد کرد و به یاد داشت که او را در آخرت ، بازگشتی است!
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بد بنده ای است آن بنده ای که دچار سرگرمی و غفلت است و قبرستان و پوسیده شدن را از یاد برده است! بد بنده ای است آن که نافرمانی و سرکشی کرده و آغاز و فرجام را به فراموشی سپرده است!
.
ص: 404
الإمام علیّ علیه السلام :ذِکرُ الآخِرَهِ دَواءٌ وشِفاءٌ ، ذِکرُ الدُّنیا أدوَأُ الأَدواءِ . (1)
عنه علیه السلام :لَقَد رَأَیتُ أصحابَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، فَما أری أحَدا یُشبِهُهُم مِنکُم! لَقَد کانوا یُصبِحونَ شُعثا غُبرا ، وقَد باتوا سُجَّدا وقِیاما یُراوِحونَ بَینَ جِباهِهِم وخُدودِهِم ، ویَقِفونَ عَلی مِثلِ الجَمرِ مِن ذِکرِ مَعادِهِم . (2)
عنه علیه السلام من خُطبَهٍ یَصِفُ فیها زَمانَهُ بِالجَورِ ویُقَسِّمُ النّاسَ فیهِ خَمسَهَ أصنافٍ ، ثُمَّ یُزَهِّدُ فِی الدُّنیا :وبَقِیَ رِجالٌ غَضَّ أبصارَهُم ذِکرُ المَرجِعِ ، وأراقَ دُموعَهُم خَوفُ المَحشَرِ ، فَهُم بَینَ شَریدٍ نادٍّ (3) ، وخائِفٍ مَقموعٍ (4) ، وساکِتٍ مَکعومٍ (5) ، وداعٍ مُخلِصٍ ، وثَکلانَ موجَعٍ ، قَد أخمَلَتهُمُ (6) التَّقِیَّهُ ، وشَمِلَتهُمُ الذِّلَّهُ ، فَهُم فی بَحرٍ اُجاجٍ ، أفواهُهُم ضامِزَهٌ (7) ، وقُلوبُهُم قَرِحَهٌ ، قَد وَعَظوا حَتّی مَلّوا ، وقُهِروا حَتّی ذَلُّوا ، وقُتِلوا حَتّی قَلّوا . (8)
.
1- .غرر الحکم : ج 4 ص 30 ح 5175 و ص 31 ح 5176 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 256 ح 4748 وص 255 ح 4721 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 97 ، بحار الأنوار : ج 69 ص 307 ح 29.
3- .نَدَّ : أی شرد وذهب علی وجهه (النهایه : ج 5 ص 35 «ندد») و فی بحار الأنوار : «ناءٍ» .
4- .قَمَعْتهُ : قَهَرْتهُ (المحیط فی اللغه : ج 1 ص 204 «قمع») .
5- .مکعوم : مِن کَعْم البعیر ؛ وهو أن یشدّ فمه إذا هاج (النهایه : ج 4 ص 180 «کعم») .
6- .خَمَل ذِکْرُه وصوته : خفی . وأخمَلَه اللّه تعالی ، فهو خامل ساقط لا نباهه له (القاموس المحیط : ج 3 ص 371 «خَمَلَ») .
7- .الضّامِز : المُمسِک (النهایه : ج 3 ص 100 «ضمز») .
8- .نهج البلاغه : الخطبه 32 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 5 ح 54 ؛ مطالب السؤول : ج 1 ص 149 وفیه «ناء» بدل «ناد» .
ص: 405
امام علی علیه السلام :یاد آخرت ، دارو و درمان است . یاد دنیا ، بدترینِ دردهاست.
امام علی علیه السلام :من یاران محمّد صلی الله علیه و آله را دیده ام و هیچ یک از شما را شبیه آنان نمی بینم! آنان صبح می کردند ، در حالی که موهایشان ژولیده و چهره هایشان غبارآلود بود و شب را تا صبح به سجده و قیام می گذراندند و پیشانی ها و گونه هایشان را [در پیشگاه خداوند] به خاک می ساییدند و از یاد مَعادشان چنان ناآرام بودند که گویی بر روی آتش ایستاده اند.
امام علی علیه السلام در بخشی از سخنرانی ایشان که در آن ، از جور زمانه اش می گوید و مردم روزگارش را به پنج گروه تقسیم می کند و سپس به زهد (بی رغبتی به دنیا) فرا می خواند :و [معدود] مردانی باقی مانده اند که یاد بازگشتگاه (قیامت) ، دیدگان آنان را [بر هر حرام و ناروایی] فرو بسته است و ترس رستاخیز ، اشک هایشان را جاری ساخته است . برخی از آنان رانده و آواره شده اند ، برخی ترسان و مقهور گشته اند، برخی خاموشی اختیار کرده و لب فرو بسته اند، برخی مخلصانه همچنان [به حق و حقیقت] دعوت می کنند ، برخی گریان و دردمندند و تقیّه آنها را به گم نامی کشانده و ناتوانی ، وجودشان را فرا گرفته است ، چنان که گویی در دریایی تلخ فرو رفته اند. دهان هایشان بسته و دل هایشان جریحه دار است . آن قدر نصیحت کرده اند که خسته شده اند ، و چندان مقهور [و سرکوب ]گشته اند که به خواری و ناتوانی در افتاده اند، و چندان کشته داده اند که شمارشان اندک گشته است.
.
ص: 406
3 / 2ما یُذَکِّرُ الآخِرَهَرسول اللّه صلی الله علیه و آله :عودُوا المَرضی ، وَاتبَعُوا الجَنائِزَ ؛ تُذَکِّرکُمُ الآخِرَهَ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :عودوا مَرضاکُم ، وَاشهَدوا جَنائِزَکُم ، وزوروا قُبورَ مَوتاکُم ؛ فَإِنَّ ذلِکَ یُذَکِّرُکُمُ الآخِرَهَ . (2)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی بیانِ حِکمَهِ زِیارَهِ القُبورِ :زوروها ؛ فَإِنَّها تُزَهِّدُ فِی الدُّنیا وتُذَکِّرُ الآخِرَهَ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله فی رِوایهٍ اُخری :زوروها ؛ فَإِنَّها تُرِقُّ القَلبَ ، وتُدمِعُ العَینَ ، وتُذَکِّرُ الآخِرَهَ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :زورُوا القُبورَ ؛ فَإِنَّها تُذَکِّرُکُمُ الآخِرَهَ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا دُعیتُم إلَی الجَنائِزِ فَأَسرِعوا ؛ فَإِنَّها تُذَکِّرُ الآخِرَهَ . (6)
.
1- .مسند ابن حنبل : ج 4 ص 96 ح 11445 ، الأدب المفرد : ص 158 ح 518 ، صحیح ابن حبّان : ج 7 ص 221 ح 2955 کلّها عن أبی سعید الخدری ، کنز العمّال : ج 9 ص 95 ح 25143 ؛ الدعوات : ص 227 ح 635 ، إرشاد القلوب : ص 12 ، بحار الأنوار : ج 81 ص 224 ح 32 .
2- .مسند زید : ص 180 عن الإمام زین العابدین عن أبیه علیهماالسلام .
3- .سنن ابن ماجه : ج 1 ص 501 ح 1571 ، السنن الکبری : ج 4 ص 129 ح 7197 کلاهما عن ابن مسعود ، مسند ابن حنبل : ج 1 ص 306 ح 1235 عن ربیعه بن النابغه عن أبیه عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ولیس فیه «تزهد فی الدنیا» کنز العمّال : ج 15 ص 646 ح 42554 .
4- .السنن الکبری : ج 4 ص 129 ح 7198 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 532 ح 1393 نحوه وکلاهما عن أنس ، کنزالعمّال : ج 15 ص 646 ح 42555.
5- .سنن ابن ماجه : ج 1 ص 500 ح 1569 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 3 ص 223 ح 4 کلاهما عن أبی هریره ، کنزالعمّال : ج 15 ص 646 ح 42551 .
6- .قرب الإسناد : ص 86 ح 281 عن مسعده بن زیاد عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، الجعفریّات : ص 33 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، دعائم الإسلام : ج 1 ص 220 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 72 ص 296 ح 20 .
ص: 407
3 / 2 عوامل یادآوری آخرت
3 / 2عوامل یادآوری آخرتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از بیماران ، عیادت کنید و در تشییع جنازه ها شرکت نمایید ، که اینها آخرت را به یاد شما می آورند .
امام علی علیه السلام :از بیمارانتان عیادت کنید و در تشییع جنازه هایتان شرکت نمایید و به زیارت قبور مردگانتان بروید ؛ زیرا این کارها شما را به یاد آخرت می اندازد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در بیان حکمت زیارت قبور :آنها را زیارت کنید ؛ زیرا این کار ، موجب بی رغبتی به دنیا و یادآوری آخرت می شود.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در حدیثی دیگر :به زیارت قبور بروید ؛ زیرا این کار ، دل را نازک می کند و چشم را اشکبار می سازد و آخرت را به یاد می آورد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به زیارت قبور بروید که این کار ، شما را به یاد آخرت می اندازد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه به تشییع جنازه دعوت شدید ، شتاب کنید ؛ زیرا شما را به یاد آخرت می اندازد.
.
ص: 408
عنه صلی الله علیه و آله لِأَبی ذَ رٍّ :زُرِ القُبورَ تَذکُر بِها الآخِرَهَ ، وَاغسِلِ المَوتی ؛ فَإِنَّ مُعالَجَهَ جَسَدٍ خاوٍ مَوعِظَهٌ بَلیغَهٌ ، وصَلِّ عَلَی الجَنائِزِ لَعَلَّ ذلِکَ یَحزُنُکَ ؛ فَإِنَّ الحَزینَ فی ظِلِّ اللّهِ یَومَ القِیامَهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :کَفی بِالمَوتِ مُزَهِّدا فِی الدُّنیا ومُرَغِّبا فِی الآخِرَهِ . (2)
3 / 3ما یُنسِی الآخِرَهَأ طولُ الأَمَلِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ أخوَفَ ما أخافُ عَلی اُمَّتِیَ الهَوی وطُولُ الأَمَلِ ؛ أمَّا الهَوی فَإِنَّهُ یَصُدُّ عَنِ الحَقِّ ، وأمّا طولُ الأَمَلِ فَیُنسِی الآخِرَهَ . (3)
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّما أهلَکَ النّاسَ خَصلَتانِ ؛ هُما أهلَکَتا مَن کانَ قَبلَکُم وهُما مُهلِکَتانِ مَن یَکونُ بَعدَکُم : أمَلٌ یُنسِی الآخِرَهَ ، وهَویً یُضِلُّ عَنِ السَّبیلِ . (4)
عنه علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَعالی إذا أرادَ بِعَبدٍ خَیرا حالَ بَینَهُ وبَینَ ما یَکرَهُ ، ووَفَّقَهُ لِطاعَتِهِ ، وإذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ سوءا أغراهُ بِالدُّنیا وأنساهُ الآخِرَهَ ، وبَسَطَ لَهُ أمَلَهُ ، وعاقَهُ عَمّا فیهِ صَلاحُهُ . (5)
.
1- .المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 366 ح 7941 وج 1 ص 533 ح 1395 ، شُعب الإیمان : ج 7 ص 15 ح 9291 وفیهما «یتعرّض کلّ خیر» بدل «یوم القیامه» وکلّها عن أبی ذرّ ، کنز العمّال : ج 15 ص 649 ح 42568 ؛ تنبیه الخواطر : ج 1 ص 288 عن أبی ذرّ نحوه وراجع : الدعوات : ص 277 ح 801 .
2- .المصنّف لابن أبی شیبه : ج 8 ص 129 ح 28 عن الربیع ، کنز العمّال : ج 15 ص 547 ح 42117 .
3- .الخصال : ص 51 ح 62 عن جابر بن عبداللّه ، الکافی : ج 2 ص 335 ح 3 عن یحیی بن عقیل عن الإمام علیّ علیه السلام ، الأمالی للمفید : ص 93 ح 1 عن حبّه العرنی عن الإمام علیّ علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 73 ص 163 ح 16 ؛ شُعب الإیمان : ج 7 ص 370 ح 10616 عن جابر بن عبداللّه ، الزهد لابن المبارک : ص 86 ح 255 عن الإمام علیّ علیه السلام کلاهما نحوه ، کنز العمّال : ج 16 ص 22 ح 43764 .
4- .الغارات : ج 2 ص 501 عن یحیی بن سعید عن أبیه ، بحار الأنوار : ج 73 ص 167 ح 30 .
5- .شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 16 ص 153 ؛ بحار الأنوار : ج 33 ص 97 ح 403 .
ص: 409
3 / 3 عوامل از یاد بردن آخرت
الف - آرزوی دراز
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خطاب به ابو ذر :به زیارت قبور برو و از این طریق ، یاد آخرت کن . مردگان را غسل بده ؛ زیرا زیر و رو کردن یک جسد بی جان ، اندرزی مؤثّر است ، و بر جنازه ها نماز بخوان . باشد که این کار ، تو را اندوهگین سازد ، که شخص اندوهناک ، روز قیامت در سایه [و پناه ]خداست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مرگ ، بهترین عامل بی رغبتی به دنیا و شوق به آخرت است.
3 / 3عوامل از یاد بردن آخرتالف آرزوی درازپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ترسناک ترین چیزهایی که از آنها بر امّتم می ترسم ، هوای نفْس و آرزوی دراز است . هوای نفْس ، از حق باز می دارد و آرزوی دراز ، آخرت را از یاد [انسان] می برد .
امام علی علیه السلام :در حقیقت ، دو خصلت ، مردم را به نابودی کشانده است . این دو ، کسانی را که پیش از شما بوده اند ، نابود کرده و همین دو ، کسانی را که بعد از شما نیز می آیند ، نابود خواهد کرد : آرزو که آخرت را از یاد [انسان ]می برد ، و هوای نفْس که [انسان را] گم راه می سازد.
امام علی علیه السلام :خدای متعال هر گاه خیر بنده ای را بخواهد ، میان او و آنچه ناخوش می دارد ، حائل می شود و او را به طاعت خودش موفّق می دارد ؛ و خدا هر گاه برای بنده ای بدی اراده کند ، او را فریفته دنیا می گرداند و آخرت را از یادش می برد و آرزویش را دراز می سازد و او را از آنچه صلاح او در آن است ، باز می دارد.
.
ص: 410
ب کَثرَهُ المالِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :اِحذَرُوا المالَ ، فَإِنَّهُ کانَ فیما مَضی رَجُلٌ قَد جَمَعَ مالاً ووَلَدا وأقبَلَ عَلی نَفسِهِ وعِیالِهِ وجَمَعَ لَهُم فَأَوعی ، فَأَتاهُ مَلَکُ المَوتِ فَقَرَعَ بابَهُ وهُوَ فی زِیِّ مِسکینٍ ، فَخَرَجَ إلَیهِ الحُجّابُ فَقالَ لَهُم : اُدعوا إلَیَّ سَیِّدَکُم . قالوا : أوَ یَخرُجُ سَیِّدُنا إلی مِثلِکَ! ودَفَعوهُ حَتّی نَحَّوهُ عَنِ البابِ . ثُمَّ عادَ إلَیهِم فی مِثلِ تِلکَ الهَیئَهِ (1) ، وقالَ : اُدعوا إلَیَّ سَیِّدَکُم وأخبِروهُ أنّی مَلَکُ المَوتِ ، فَلَمّا سَمِعَ سَیِّدُهُم هذَا الکَلامَ قَعَدَ خائِفا فَرِقا (2) ، وقالَ لِأَصحابِهِ : لینوا لَهُ فِی المَقالِ ، وقولوا لَهُ : لَعَلَّکَ تَطلُبُ غَیرَ سَیِّدِنا ، بارَکَ اللّهُ فیکَ ! قالَ لَهُم : لا ، ودَخَلَ عَلَیهِ وقالَ لَهُ : قُم فَأَوصِ ما کُنتَ موصِیا ؛ فَإِنّی قابِضٌ روحَکَ قَبلَ أن أخرُجَ . فَصاحَ أهلُهُ وبَکَوا . فَقالَ : اِفتَحُوا الصَّنادیقَ وَاکتُبوا (أکِبّوا) ما فیهِ مِنَ الذَّهَبِ وَالفِضَّهِ ، ثُمَّ أقبَلَ عَلَی المالِ یَسُبُّهُ ویَقولُ لَهُ : لَعَنَکَ اللّهُ یا مالُ ! أنسَیتَنی ذِکرَ رَبّی وأغفَلتَنی (3) عَن أمرِ آخِرَتی حَتّی بَغَتَنی من أمرِ اللّهِ ما قَد بَغَتَنی؟! (4)
الإمام الباقر علیه السلام :کانَ عَلی عَهدِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مُؤمِنٌ فَقیرٌ شَدیدُ الحاجَهِ مِن أهلِ الصُّفَّهِ (5) ، وکانَ مُلازِما لِرَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله عِندَ مَواقیتِ الصَّلاهِ کُلِّها لا یَفقِدُهُ فی شَیءٍ مِنها ، وکانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَرِقُّ لَهُ ویَنظُرُ إلی حاجَتِهِ وغُربَتِهِ ، فَیَقولُ : یا سَعدُ ، لَو قَد جاءَنی شَیءٌ لَأَغنَیتُکَ . قالَ : فَأَبطَأَ ذلِکَ عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَاشتَدَّ غَمُّ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِسَعدٍ ، فَعَلِمَ اللّهُ سُبحانَهُ ما دَخَلَ عَلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِن غَمِّهِ لِسَعدٍ . فَأَهبَطَ عَلَیهِ جَبرَئیلَ علیه السلام و مَعَهُ دِرهَمانِ ، فَقالَ لَهُ : یا مُحَمَّدُ ، إنَّ اللّهَ قَد عَلِمَ ما قَد دَخَلَکَ مِنَ الغَمِّ لِسَعدٍ ، أفَتُحِبُّ أن تُغنِیَهُ؟ فَقالَ : نَعَم . فَقالَ لَهُ : فَهاکَ هذَینِ الدِّرهَمَینِ فَأَعطِهِما إیّاهُ ومُرهُ أن یَتَّجِرَ بِهِما . قالَ : فَأَخَذَ (6) رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله ثُمَّ خَرَجَ إلی صَلاهِ الظُّهرِ ، وسَعدٌ قائِمٌ عَلی بابِ حُجُراتِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله یَنتَظِرُهُ ، فَلَمّا رَآهُ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله قالَ : یا سَعدُ ، أتُحسِنُ التِّجارَهَ؟ فَقالَ لَهُ سَعدٌ : وَاللّهِ ما أصبَحتُ أملِکُ مالاً أتَّجِرُ بِهِ! فَأَعطاهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله الدِّرهَمَینِ ، وقالَ لَهُ : اِتَّجِر بِهِما وتَصَرَّف لِرِزقِ اللّهِ . فَأَخَذَهُما سَعدٌ ومَضی مَعَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله حَتّی صَلّی مَعَهُ الظُّهرَ وَالعَصرَ ، فَقالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : قُم فَاطلُبِ الرِّزقَ ، فَقَد کُنتُ بِحالِکَ مُغتَمّا یا سَعدُ . قالَ : فَأَقبَلَ سَعدٌ لا یَشتَری بِدِرهَمٍ شَیئا إلّا باعَهُ بِدِرهَمَینِ ولا یَشتَری شَیئا بِدِرهَمَینِ إلّا باعَهُ بِأَربَعَهِ دَراهِمَ ، فَأَقبَلَتِ الدُّنیا عَلی سَعدٍ فَکَثُرَ مَتاعُهُ ومالُهُ وعَظُمَت تِجارَتُهُ ، فَاتَّخَذَ عَلی بابِ المَسجِدِ مَوضِعا وجَلَسَ فیهِ فَجَمَعَ تِجارَتَهُ إلَیهِ ، وکانَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله إذا أقامَ بِلالٌ لِلصَّلاهِ یَخرُجُ وسَعدٌمَشغولٌ بِالدُّنیا ، لَم یَتَطَهَّر ولَم یَتَهَیَّأ کَما کانَ یَفعَلُ قَبلَ أن یَتَشاغَلَ بِالدُّنیا ، فَکانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله یَقولُ : یا سَعدُ ، شَغَلَتکَ الدُّنیا عَنِ الصَّلاهِ! فَکانَ یَقولُ : ما أصنَعُ ، اُضَیِّعُ مالی؟! هذا رَجُلٌ قَد بِعتُهُ فَاُریدُ أن أستَوفِیَ مِنهُ ، وهذا رَجُلٌ قَدِ اشتَرَیتُ مِنهُ فاُریدُ أن اُوَفِّیَهُ . قالَ : فَدَخَلَ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله مِن أمرِ سَعدٍ غَمٌّ أشَدُّ مِن غَمِّهِ بِفَقرِهِ ، فَهَبَطَ عَلَیهِ جَبرَئیلُ علیه السلام ، فَقالَ : یا مُحَمَّدُ ، إنَّ اللّهَ قَد عَلِمَ غَمَّکَ بِسَعدٍ ، فَأَیُّما أحَبُّ إلَیکَ حالُهُ الاُولی أو حالُهُ هذِهِ؟ فَقالَ لَهُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : یا جَبرَئیلُ ، بَل حالُهُ الاُولی ، قَد ذَهَبَت (7) دُنیاهُ بِآخِرَتِهِ . فَقالَ لَهُ جَبرَئیلُ علیه السلام : إنَّ حُبَّ الدُّنیا وَالأَموالِ فِتنَهٌ ومَشغَلَهٌ عَنِ الآخِرَهِ ، قُل لِسَعدٍ یَرُدُّ عَلَیکَ الدِّرهَمَینِ اللَّذَینِ دَفَعتَهُما إلَیهِ ، فَإِنَّ أمرَهُ سَیَصیرُ إلَی الحالَهِ الَّتی کانَ عَلَیها أوَّلاً . قالَ : فَخَرَجَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله فَمَرَّ بِسَعدٍ ، فَقالَ لَهُ : یا سَعدُ ، أما تُریدُ أن تَرُدَّ عَلَیَّ الدِّرهَمَینِ اللَّذَینِ أعطَیتُکَهُما؟ فَقالَ سَعدٌ : بَلی ومِئَتَینِ . فَقالَ لَهُ : لَستُ اُریدُ مِنکَ یا سَعدُ إلَا الدِّرهَمَینِ ، فَأَعطاهُ سَعدٌ دِرهَمَینِ . قالَ : فَأَدبَرَتِ الدُّنیا عَلی سَعدٍ حَتّی ذَهَبَ ما کانَ جَمَعَ ، وعادَ إلی حالِهِ الَّتی کانَ عَلَیها . (8)
.
1- .فی المصدر : «الهیبه» ، والتصویب من بحار الأنوار .
2- .الفَرَق : الخوف والفزع (النهایه : ج 3 ص 438 «فرق») .
3- .فی المصدر : «أغفلتی» ، والتصویب من بحار الأنوار .
4- .عدّه الداعی : ص 95 ، بحار الأنوار : ج 103 ص 24 ح 27 .
5- .أهلُ الصُّفَّه : هم فقراء المهاجرین ، ومن لم یکُن له منهم منزل یسکنه ، فکانوا یأوُون إلی مَوضعٍ مُظَلَّل فی مسجد المدینه یسکنونه (النهایه : ج 3 ص 37 «صفف») .
6- .فی بحار الأنوار : «فأخذهما» ، وهو الأنسب .
7- .فی المصدر «أذهَبَت» ، والتصویب من بحارالأنوار .
8- .الکافی : ج 5 ص 312 ح 38 عن أبی بصیر ، مشکاه الأنوار : ص 473 ح 1583 نحوه ، بحار الأنوار : ج 22 ص 122 ح 92 .
ص: 411
ب - دارایی بسیار
ب دارایی بسیارپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :از ثروت حذر کنید ؛ زیرا در گذشته مردی بود که مال و اولاد گرد آورد و به خود و خانواده اش پرداخت و برای آنان جمع کرد و اندوخت . ملک الموت در هیئت شخصی فقیر به نزد او آمد و درِ خانه اش را کوبید . دربانان بیرون آمدند . ملک الموت به آنان گفت : خواجه خویش را صدا بزنید که نزد من بیاید. دربانان گفتند : «خواجه ما برای چون تو کسی ، بیرون آید؟!» و او را عقب راندند و از درِ خانه دورش کردند. ملک الموت دوباره با همان هیئت به سوی آنان آمد و گفت : خواجه خویش را صدا بزنید و به او بگویید من ملک الموت هستم . خواجه چون این سخن را شنید ، ترسان و هراسان نشست و به یارانش گفت : با او به نرمی سخن بگویید و به او بگویید : خدا خیرت دهد! شاید دنبال کس دیگری غیر از خواجه ما هستی! ملک الموت به آنان گفت : خیر . و نزد خواجه رفت و به وی گفت : برخیز و آنچه می خواهی ، وصیّت کن ؛ زیرا پیش از آن که بیرون روم ، جانت را خواهم گرفت . اهل خانه فریاد زدند و گریستند. خواجه به آنان گفت : صندوق ها را باز کنید و آنچه را از زر و سیم در آنهاست ، بنویسید (/ بریزید) . آن گاه رو به پول ها کرده و به بد و بیراه گفتن به آنها پرداخت و گفت : لعنت خدا بر شما پول ها! پروردگارم را از یاد من بردید و مرا از کار آخرتم غافل ساختید تا آن که فرمان خدا چنین مرا غافلگیر کرد!
امام باقر علیه السلام :در عهد پیامبر خدا ، مؤمنی فقیر و سخت نیازمند در میان صُفّه نشینان (1) به سر می برد . او در تمام اوقات با پیامبر خدا بود و در هیچ نمازی نبود که با پیامبر خدا نباشد . پیامبر خدا دلش برای او می سوخت و به نیازمندی و غربت او می نگریست و می فرمود : «ای سعد! اگر چیزی به دستم برسد ، تو را بی نیاز می کنم» . مدّت ها گذشت و چیزی به دست پیامبر خدا نرسید . اندوه پیامبر خدا بر سعد ، شدّت گرفت . خداوند سبحان از غصّه پیامبر خدا برای سعد ، آگاه شد و جبرئیل علیه السلام را با دو درهم نزد پیامبر صلی الله علیه و آله فرو فرستاد . جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشت : ای محمّد! خداوند از غصّه تو برای سعد ، آگاه شد . حال آیا دوست داری او را بی نیاز گردانی؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «آری» . جبرئیل علیه السلام گفت : این دو درهم را بگیر و به او بده و دستور بده تا با آنها کاسبی کند. پیامبر خدا درهم ها را گرفت . سپس برای نماز ظهر بیرون رفت . سعد بر درِ حجره های پیامبر خدا ایستاده و منتظر ایشان بود . پیامبر خدا چون او را دید ، فرمود : «ای سعد! کاسبی کردن بلدی؟» . سعد گفت : به خدا سوگند ، تاکنون مالی نداشته ام که با آن کاسبی کنم! پیامبر صلی الله علیه و آله دو درهم را به او داد و فرمود : «با اینها کاسبی کن و [آنها را] برای به دست آوردن روزیِ خدا به کار بینداز» . سعد ، آن دو درهم را گرفت و همراه پیامبر صلی الله علیه و آله رفت و نماز ظهر و عصر را با ایشان خواند . پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود : «برخیز و در طلب روزی برو که من از حال و روز تو غمناک بودم ، ای سعد!» . وضع سعد ، چنان شد که هر چه با یک درهم می خرید ، با دو درهم می فروخت و اگر با دو درهم می خرید ، به چهار درهم می فروخت . بدین ترتیب ، دنیا به سعد ، رو کرد و مال و منالش بسیار شد و کسب و کارش بالا گرفت . پس در کنار درِ مسجد ، دکانی زد و در آن جا نشست و در همان جا به کسب و کار پرداخت . هر گاه بلال برای نماز ، اقامه می گفت و پیامبر خدا بیرون می آمد ، سعد همچنان سرگرم دنیا بود و بر خلاف گذشته و زمانی که هنوز گرفتار دنیا نشده بود ، دیگر نه وضویی می ساخت و نه آماده نماز می شد . پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمود : «ای سعد! دنیا تو را از نماز ، باز داشته است!» و او می گفت : چه کنم؟ اموالم را ضایع کنم؟! به این آدم ، جنس فروخته ام و می خواهم بهایش را از او بگیرم . از این یکی ، جنس خریده ام و می خواهم پولش را بدهم. پیامبر خدا از این وضع سعد ، ناراحت شد ، بیشتر از وقتی که از ناداریِ او ناراحت شده بود . در پیِ این بود که جبرئیل علیه السلام بر ایشان فرود آمد و گفت : ای محمّد! خداوند از اندوه تو برای سعد ، آگاه شد . کدام یک را دوست تر می داری : حالِ اوّل او را ، یا این حالِ او را؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «جبرئیلا! حال اوّلِ او را ؛ چرا که دنیای او آخرتش را بر باد داده است» . جبرئیل علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشت : همانا دوستیِ دنیا و مال و منال ، مایه فتنه و باز داشتن از آخرت است . به سعد بگو آن دو درهمی را که به او دادی ، به تو برگردانَد . در این صورت ، به زودی به حالی که در ابتدا داشت ، باز می گردد. پیامبر صلی الله علیه و آله بیرون رفت و به سعد برخورد و به او فرمود : «سعد! نمی خواهی آن دو درهمی را که به تو دادم ، به من پس بدهی؟». سعد گفت : چرا ؛ دویست درهم می دهم. [پیامبر صلی الله علیه و آله ] فرمود : «ای سعد! من بیش از دو درهم از تو نمی خواهم» . سعد ، دو درهم به پیامبر صلی الله علیه و آله داد. از آن پس ، دنیا به سعد پشت کرد ، به طوری که هر چه گرد آورده بود ، رفت و سعد ، به حال و روز اوّلش باز گشت.
.
1- .صفّه نشینان ، مهاجران تهی دستی بودند که منزلی برای سکونت نداشتند و از این رو در سایه گاهی از مسجد مدینه ، زندگی می کردند (النهایه : ج 3 ص 37 مادّه «صفف») .
ص: 412
. .
ص: 413
. .
ص: 414
. .
ص: 415
. .
ص: 416
ج الحِرصُ عَلَی الدُّنیاالإمام علیّ علیه السلام :النّاسُ فِی الدُّنیا عامِلانِ : عامِلٌ عَمِلَ فِی الدُّنیا لِلدُّنیا ، قَد شَغَلَتهُ دُنیاهُ عَن آخِرَتِهِ ، یَخشی عَلی مَن یَخلُفُهُ الفَقرَ ، ویَأمَنُهُ عَلی نَفسِهِ ، فَیُفنی عُمُرَهُ فی مَنفَعَهِ غَیرِهِ ، وعامِلٌ عَمِلَ فِی الدُّنیا لِما بَعدَها ، فَجاءَهُ الَّذی لَهُ مِنَ الدُّنیا بِغَیرِ عَمَلٍ ، فَأَحرَزَ الحَظَّینِ مَعا ، ومَلَکَ الدّارَینِ جَمیعا ، فَأَصبَحَ وَجیها عِندَ اللّهِ لا یَسأَلُ اللّهَ حاجَهً فَیَمنَعُهُ . (1)
عنه علیه السلام :إیّاکَ أن تَغتَرَّ بِما تَری مِن إخلادِ أهلِ الدُّنیا إلَیها ، وتَکالُبِهِم عَلَیها ؛ فَقَد نَبَّأَکَ اللّهُ عَنها ، ونَعَت هِیَ لَکَ عَن نَفسِها ، وتَکَشَّفَت لَکَ عَن مَساوِئِها ؛ فَإِنَّما أهلُها کِلابٌ عاوِیَهٌ ، وسِباعٌ ضارِیَهٌ ، یَهِرُّ بَعضُها عَلی بَعضٍ ، ویَأکُلُ عَزیزُها ذَلیلَها ، ویَقهَرُ کَبیرُها صَغیرَها ، نَعَمٌ مُعَقَّلَهٌ (2) ، واُخری مُهمَلَهٌ ، قَد أضَلَّت عُقولَها ، ورَکِبَت مَجهولَها ، سُروحُ عاهَهٍ (3) بِوادٍ وَعثٍ (4) ، لَیسَ لَها راعٍ یُقیمُها ، ولا مُسیمٌ یُسیمُها (5) ، سَلَکَت بِهِمُ الدُّنیا طَریقَ العَمی ، وأخَذَت بِأَبصارِهِم عَن مَنارِ الهُدی ، فَتاهوا فی حَیرَتِها ، وغَرِقوا فی نِعمَتِها ، وَاتَّخَذوها رَبّا ، فَلَعِبَت بِهِم ولَعِبوا بِها ، ونَسوا ما وَراءَها ، رُوَیدا یُسفِرُ الظَّلامُ کَأَن قَد وَرَدَتِ الأَظعانُ ، یوشِکُ مَن أسرَعَ أن یَلحَقَ . (6)
.
1- .نهج البلاغه : الحکمه 269 ، خصائص الأئمّه : ص 98 ، نزهه الناظر : ص 53 ح 32 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 73 ص 131 ح 135 .
2- .المعَقَّلَه : المشدوده (النهایه : ج 3 ص 281 «عقل») .
3- .العاهَه : الآفه. وأعاهَ القَومُ : أصابَت ماشِیَتَهم العاهه (الصحاح : ج 6 ص 2242 «عوه») .
4- .الوَعْث : الرمل ، والمشی فیه یشتدّ علی صاحبه ویشقّ (النهایه : ج 5 ص 206 «وعث») .
5- .السائمه من الماشیه : الراعیه ؛ یقال : سامَت تَسُوم سَوْما ، وأسَمْتُها أنا (النهایه : ج 2 ص 426 «سوم») .
6- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، کشف المحجّه : ص 229 عن عمر بن أبی المقدام عن الإمام الباقر عنه علیهماالسلام ،تحف العقول : ص 76 نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص 224 ح 2 .
ص: 417
ج - آزمندی به دنیا
ج آزمندی به دنیاامام علی علیه السلام :مردم در دنیا دو گونه عمل می کنند : یکی ، آن کس که در دنیا برای دنیا کار می کند و دنیا او را از آخرتش باز می دارد و نگران فقر بازماندگان خود است ؛ لیکن برای فقر خویش [ در آخرت ]نگران نیست . پس عمر خویش را در راه منفعت دیگران صرف می کند. و دیگری ، آن کس که در دنیا برای پس از آن ، کار می کند . چنین کسی نصیبش از دنیا ، بدون کار و تلاش ، به او می رسد و بهره اش را از هر دو جهان به دست می آورد و هر دو سرای را با هم دارد . پس نزد خداوند آبرومند می شود ، چندان که هر حاجتی از او بخواهد ، [خداوند] آن را از او دریغ نمی کند.
امام علی علیه السلام :مبادا چسبیدن دنیاپرستان به دنیا و آزمندی شان به آن ، تو را بفریبد ؛ چرا که خداوند ، تو را از حال دنیا آگاه ساخته ، و دنیا ، خود نیز از حقیقت خویش ، پرده برداشته و بدی هایش را برای تو آشکار ساخته است ! همانا دنیاپرستان ، [چونان] سگان پارس کننده و ددان درنده اند که بر یکدیگر خُرناس می کشند . نیرومندشان ، ناتوانشان را می خورد و بزرگ ترهایشان ، کوچک ترهایشان را مغلوب می کنند ، [یا چونان] اُشترانی (/ چارپایانی) هستند ، برخی پای بسته و برخی دیگر رها شده [در بیابان] که خِرَدهایشان را از دست داده اند و راه بیابان خشک در پیش گرفته اند، [یا چونان] رمه هایی آفت زده که به صحرایی شنزار رو کنند ، نه چوپانی دارند که آنها را سر و سامان دهد و نه چراننده ای که به چراگاهشان بَرد . دنیا ، آنان (دنیاپرستان) را به راه کوری (بیراهه) کشانده و دیدگانشان را از مناره هدایت فرو پوشانده است . از این رو، در حیرانی های دنیا سرگردان اند و در ناز و نعمت های آن غرقه گشته اند و آن را به پروردگاری گرفته اند . دنیا آنها را به بازی گرفته است و آنان نیز با دنیا بازی می کنند و فراسوی دنیا (آخرت) را از یاد برده اند . مشتاب ، که به زودی ، تاریکی برطرف می شود . گویا مسافران به منزل رسیده اند و آنان که می شتابند ، به زودی [به کاروانیان] می پیوندند.
.
ص: 418
الإمام الباقر علیه السلام :اللّهُمَّ إنّی أسأَ لُکَ مَفاتیحَ الخَیرِ وخَواتیمَهُ ... اللّهُمَّ انهَج إلَیَّ أسبابَ مَعرِفَتِهِ ، وَافتَح لی أبوابَهُ ، وغَشِّنی بِبَرَکاتِ رَحمَتِکَ ، ومُنَّ عَلَیَّ بِعِصمَهٍ عَنِ الإِزالَهِ عَن دینِکَ ، وطَهِّر قَلبی مِنَ الشَّکِّ ، ولا تَشغَل قَلبی بِدُنیایَ ، وعاجِلِ مَعاشی عَن آجِلِ ثَوابِ آخِرَتی . (1)
الإمام الصادق علیه السلام :کَم مِن طالِبٍ لِلدُّنیا لَم یُدرِکها ، ومُدرِکٍ لَها قَد فارَقَها ، فَلا یَشغَلَنَّکَ طَلَبُها عَن عَمَلِکَ ، وَالتَمِسها مِن مُعطیها ومالِکِها ، فَکَم مِن حَریصٍ عَلَی الدُّنیا قَد صَرَعَتهُ ، وَاشتَغَلَ بما أدرَکَ مِنها عَن طَلَبِ آخِرَتِهِ حَتّی فَنِیَ عُمُرُهُ وأدرَکَهُ أجَلُهُ . (2)
د مُجالَسَهُ أهلِ المَعاصیعیسی علیه السلام :لا تُجالِسوا أهلَ المَعاصی! فَیُرَغِّبوکُم فِی الدُّنیا ویُنسوکُم الآخِرَهَ . (3)
ه سَماعُ اللَّهوِلقمان علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِابنِهِ :لا تَسمَعِ المَلاهی ؛ فَإِنَّها تُنسیکَ الآخِرَهَ ، ولکِنِ احضُرِ الجَنائِزَ وزُرِ المَقابِرَ وتَذَکَّرِ المَوتَ وما بَعدَهُ مِنَ الأَهوالِ فَتَأخُذَ حِذرَکَ . (4)
.
1- .الکافی : ج 2 ص 588 ح 26 ، تهذیب الأحکام : ج 3 ص 76 ح 234 ، مُهج الدعوات : ص 217 کلّها عن أبی حمزه الثمالی ، المقنعه : ص 178 من دون إسنادٍ إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 94 ص 269 ح 3 .
2- .الکافی : ج 2 ص 455 ح 9 ، مشکاه الأنوار : ص 464 ح 1549 نحوه .
3- .نثر الدرّ : ج 7 ص 36 .
4- .إرشاد القلوب : ص 72.
ص: 419
د - همنشینی با گنه پیشگان
ه - گوش سپردن به آلات لهو و لعب
امام باقر علیه السلام :بار خدایا! من از تو آنچه را نیکی با آن آغاز می شود و پایان می یابد ، درخواست می کنم ... . بار خدایا! اسباب شناخت خیر (خوبی) را برایم روشن بگردان و درهای آن را به رویَم بگشای و مرا غریق برکات رحمتت بگردان و با مصون داشتنم از انحراف از دینت ، مرا رهین منّتت ساز و قلبم را از تردید ، پاک بگردان و دلم را با مشغول کردن به دنیایم و مَعاش این جهان گذرا ، از پاداش آینده آخرتم باز مدار.
امام صادق علیه السلام :چه بسیار دنیاطلبانی که به آن نرسیدند و چه بسیار کسانی که به دنیا رسیدند و از آن جدا شدند [و رفتند] ! پس مبادا که طلب دنیا ، تو را از عمل کردن [برای آخرت] باز بدارد . و دنیا را از دهنده آن و مالکش (خداوند) بخواه . ای بسا آزمندِ به دنیا که دنیا او را به خاک افکنْد و به جهت آنچه از دنیا به دست آورْد ، از طلب آخرتش باز مانْد ، تا آن که عمرش سپری شد و مرگش فرا رسید!
د همنشینی با گنه پیشگانعیسی علیه السلام :با اهل معاصی ، همنشینی نکنید که شما را به دنیا علاقه مند می سازند و آخرت را از یادتان می برند.
ه گوش سپردن به آلات لهو و لعبلقمان علیه السلام در سفارش به فرزندش :به آلات لهو و لعب ، گوش مکن ؛ چرا که آخرت را از یاد تو می برند ؛ بلکه در تشییع جنازه ها شرکت کن ، به زیارت قبور برو و مُردن و هراس های پس از آن را یاد کن تا همواره هشیار [و آماده] باشی.
.
ص: 420
3 / 4آثارُ ذِکرِ الآخِرَهِالإمام علیّ علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِابنِهِ الحَسَنِ علیه السلام :أکثِر ذِکرَ الآخِرَهِ وما فیها مِنَ النَّعیمِ وَالعَذابِ الأَلیمِ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ یُزَهِّدُکَ فِی الدُّنیا ویُصَغِّرُها عِندَکَ . (1)
عنه علیه السلام :مَن أکثَرَ مِن ذِکرِ الآخِرَهِ قَلَّت مَعصِیَتُهُ . (2)
عنه علیه السلام :طوبی لِمَن ذَکَرَ المَعادَ فَاستَکثَرَ مِنَ الزّادِ . (3)
عنه علیه السلام :طوبی لِمَن ذَکَرَ المَعادَ فَأَحسَنَ . (4)
راجع : ص 406 (الآخره / الفصل الثالث / ما یذکّر الآخره) . و ص 392 (الفصل الثانی / آثار الاهتمام بالآخره) . وص 426 (الفصل الرابع / عماره الآخره) .
3 / 5آثارُ نِسیانِ الآخِرَهِالکتاب« وَنَادَی أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّهِ أَنْ أَفِیضُواْ عَلَیْنَا مِنَ الْمَاءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ قَالُواْ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُمَا عَلَی الْکَافِرِینَ * الَّذِینَ اتَّخَذُواْ دِینَهُمْ لَهْوًا وَلَعِبًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا فَالْیَوْمَ نَنسَاهُمْ کَمَا نَسُواْ لِقَاءَ یَوْمِهِمْ هَذَا وَمَا کَانُواْ بِایَاتِنَا یَجْحَدُونَ» . (5)
« وَ لَوْ تَرَی إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاکِسُواْ رُءُوسِهِمْ عِندَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَ سَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ * وَ لَوْ شِئْنَا لَاتَیْنَا کُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَ لَکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ * فَذُوقُواْ بِمَا نَسِیتُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هَذَا إِنَّا نَسِینَاکُمْ وَ ذُوقُواْ عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ ». (6)
.
1- .تحف العقول : ص 76 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 205 ح 1 نقلاً عن کشف المحجّه .
2- .غرر الحکم : ج 5 ص 365 ح 8769 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 437 ح 7563 .
3- .غرر الحکم : ج 4 ص 241 ح 5954 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 314 ح 5494 .
4- .غرر الحکم : ج 4 ص 248 ح 5980 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 313 ح 5478 .
5- .الأعراف : 50 و 51 .
6- .السجده : 12 14 .
ص: 421
3 / 4 آثار یاد کردن آخرت
3 / 5 آثار از یاد بردنِ آخرت
3 / 4آثار یاد کردن آخرتامام علی علیه السلام در سفارش به فرزندش حسن علیه السلام :آخرت و نعمت ها و عذاب دردناکِ آن را بسیار یاد کن ؛ زیرا این کار ، تو را به دنیا بی رغبت می سازد و آن را در نزد تو کوچک می گرداند.
امام علی علیه السلام :هر کس بسیار یاد آخرت کند ، کمتر مرتکب گناه می شود.
امام علی علیه السلام :خوشا آن که به یاد مَعاد بود و در نتیجه ، توشه افزود!
امام علی علیه السلام :خوشا آن که به یاد مَعاد بود و در نتیجه ، کار نیک کرد!
ر . ک : ص 407 (آخرت / فصل سوم / عوامل یادآوری آخرت) و ص 393 (فصل دوم / آثار اهمّیت دادن به آخرت) و ص 427 (فصل چهارم / آباد کردن آخرت) .
3 / 5آثار از یاد بردنِ آخرتقرآن«و دوزخیان ، بهشتیان را آواز می دهند که : از آن آب ، یا از آنچه روزیِ شما کرده است ، بر ما فرو ریزید . [بهشتیان] می گویند : «خدا آنها را بر کافران ، حرام کرده است» ؛ همانان که دین خود را سرگرمی و بازیچه گرفتند و زندگی دنیا فریبشان داد . پس همان گونه که آنان دیدار امروز خود را از یاد بردند و آیات ما را انکار می کردند ، ما نیز امروز ، آنان را از یاد می بریم» .
«و کاش هنگامی را که مجرمان ، سرهایشان را پیش پروردگارشان به زیر افکنده اند ، می دیدی [که می گویند] : «پروردگارا! دیدیم و شنیدیم . پس ، ما را باز گردان تا کار شایسته کنیم ؛ چرا که ما یقین داریم» ! و اگر می خواستیم ، حتما به هر کسی به اجبار ، هدایتش را می دادیم ؛ لیکن سخن من ، محقّق گردیده که : «هر آینه جهنّم را از همه جِنّیان و آدمیان خواهم آکند» . پس به [سزای ]آن که دیدار این روزتان را از یاد بردید ، [عذاب را ]بچشید و به [سزای] آنچه انجام می دادید ، عذاب جاودان را بچشید» .
.
ص: 422
«وَ قِیلَ الْیَوْمَ نَنسَاکُمْ کَمَا نَسِیتُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هَذَا وَ مَأْوَاکُمُ النَّارُ وَ مَا لَکُم مِّن نَّاصِرِینَ * ذَلِکُم بِأَنَّکُمُ اتَّخَذْتُمْ ءَایَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَ غَرَّتْکُمُ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا فَالْیَوْمَ لَا یُخْرَجُونَ مِنْهَا وَ لَا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ» . (1)
«یَادَاوُدُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَهً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُم بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لَا تَتَّبِعِ الْهَوَی فَیُضِلَّکَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُواْ یَوْمَ الْحِسَابِ ». (2)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام فی ذَمِّ عَمرِو بنِ العاصِ :عَجَبا لِابنِ النّابِغَهِ ! یَزعُمُ لِأَهلِ الشّامِ أنَّ فِیَّ دُعابَهً وأنِّی امرُؤٌ تِلعابَهٌ (3) ، اُعافِسُ (4) واُمارِسُ! لَقَد قالَ باطِلاً ونَطَقَ آثِما . أما وشَرُّ القَولِ الکَذِبُ إنَّهُ لَیَقولُ فَیَکذِبُ ، ویَعِدُ فَیُخلِفُ ، ویُسأَلُ فَیَبخَلُ ، ویَسأَلُ فَیُلحِفُ (5) ، ویَخونُ العَهدَ ویَقطَعُ الإِلَّ (6) ؛ فَإِذا کانَ عِندَ الحَربِ فَأَیُّ زاجِرٍ وآمِرٍ هُوَ ما لَم تَأخُذِ السُّیوفُ مَآخِذَها ، فَإِذا کانَ ذلِکَ کانَ أکبَرُ مَکیدَتِهِ أن یَمنَحَ القَرمَ (7) (القَوم) سُبَّتَهُ (8) ، أما وَاللّهِ إنّی لَیَمنَعُنی مِنَ اللَّعِبِ ذِکرُ المَوتِ ، وإنَّهُ لَیَمنَعُهُ مِن قَولِ الحَقِّ نِسیانُ الآخِرَهِ ، إنَّهُ لَم یُبایِع مُعاویَهَ حَتّی شَرَطَ أن یُؤتِیَهُ أتِیَّهً ، ویَرضَخَ لَهُ عَلی تَرکِ الدّینِ رَضیخَهً (9) . (10)
راجع : ص 408 (الآخره / الفصل الثالث / ما ینسی الآخره) .
.
1- .الجاثیه : 34 و 35 .
2- .ص : 26.
3- .التِّلعابَهُ : الکثیر اللعب والمرَح . والتاء زائده (النهایه : ج 1 ص 194 «تلعب») .
4- .المُعافَسَه : المعالجه والممارسه والملاعبه (النهایه : ج 3 ص 263 «عفس») .
5- .یقال : ألْحفَ فی المسأله یُلحِف إلحافا : إذا ألحّ فیها ولزمها (النهایه : ج 4 ص 237 «لحف») .
6- .الإلّ : النسب والقرابه (النهایه : ج 1 ص 61 «ألل») .
7- .القَرْم من الرجال : السیّد المعظّم (لسان العرب : ج 12 ص 473 «قرم») .
8- .السُّبَّه : الاست ؛ أی العجز أو حلقه الدبر . والمراد به کشفه سوأته شاغرا برجلیه لمّا لقیه أمیر المؤمنین علیه السلام فی بعض أیّام صفّین وقد اختلطت الصفوف واشتعل نار الحرب (بحار الأنوار : ج 33 ص 222) .
9- .الرَّضْخ : العطیّه القلیله (النهایه : ج 2 ص 228 «رضخ») . والمراد بالأتیّه والرضیخه ولایه مصر . ولعلّ التعبیر عنها بالرضیخه لقلّتها بالنسبه إلی ترک الدین (بحار الأنوار : ج 33 ص 222) .
10- .نهج البلاغه : الخطبه 84 ، الاحتجاج : ج 1 ص 433 ح 96 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 221 ح 509 .
ص: 423
«و گفته می شود : «همان گونه که دیدار امروزتان را فراموش کردید ، امروز ، شما را فراموش خواهیم کرد ، و جایگاهتان در آتش است و شما را یاورانی نخواهد بود» . این ، بِدان سبب است که شما آیات خدا را به ریشخند گرفتید و زندگی دنیا فریبتان داد . پس امروز ، نه از این [آتش] ، بیرون آورده می شوند و نه عذرشان پذیرفته می گردد» .
«ای داوود! ما تو را در زمین ، خلیفه (جانشین) قرار دادیم . پس میان مردم به حق داوری کن و زنهار از هوس ، پیروی مکن که تو را از راه خدا به در می کند . در حقیقت ، کسانی که از راه خدا به در می روند ، به [سزای] آن که روز حساب را فراموش کرده اند ، عذابی سخت خواهند داشت» .
حدیثامام علی علیه السلام در نکوهش عمرو بن عاص :شگفتا از پسر نابغه! به اهل شام گفته است که من مردی لوده و بازیگوشم و [مدام] شوخی و بازیگری می کنم! حقّا که یاوه گفته و زبان به گناه ، آلوده است . بدانید که او با آن که بدترین سخن ، دروغ است کارش دروغ گفتن است ، کارش خُلف وعده است ، کارش بخل ورزیدن است ، و در خواستن ، سماجت می کند و عهدشکن و بُرنده پیوند خویشاوندی است . در هنگام جنگ ، تا شمشیرها به حرکت در نیامده اند، چه امر و نهی کننده ای است ؛ امّا همین که شمشیرها سرها را نشانه می روند ، بزرگ ترین نیرنگش این است که عورتش را برای بزرگ مرد (/ جماعت) نمایان می سازد! هان! به خدا سوگند ، یاد مرگ ، مرا از پرداختن به [سرگرمی و] بازیچه ، باز می دارد ، و از یاد بردن آخرت ، او را از گفتن حق ، باز می دارد . او با معاویه بیعت نکرد ، مگر آن گاه که با او شرط نمود عطیّه ای به او بدهد و در قبال دست بر داشتن از دینش ، آن دِهِش ناچیز (حکومت مصر) را عطایش کند.
ر . ک : ص 409 (آخرت / فصل سوم / عوامل از یاد بردن آخرت) .
.
ص: 424
. .
ص: 425
. .
ص: 426
الفصل الرابع : عماره الآخره4 / 1الحَثُّ عَلی حَرثِ الآخِرَهِ وعِمارَتِهاالکتاب«مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْاخِرَهِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَ مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَ مَا لَهُ فِی الْاخِرَهِ مِن نَّصِیبٍ » . (1)
الحدیثالإمام علیّ علیه السلام :مَن عَمَرَ دُنیاهُ خَرَّبَ مَآ لَهُ ، مَن عَمَرَ آخِرَتَهُ بَلَغَ آمالَهُ . (2)
عنه علیه السلام :المالُ وَالبَنونَ زینَهُ الحَیاهِ الدُّنیا ، وَالعَمَلُ الصّالِحُ حَرثُ الآخِرَهِ . (3)
عنه علیه السلام :یُنادی مُنادٍ یَومَ القِیامَهِ : ألا إنَّ کُلَّ حارِثٍ مُبتَلیً فی حَرثِهِ وعاقِبَهِ عَمَلِهِ غَیرَ حَرَثَهِ القُرآنِ ؛ فَکونوا مِن حَرَثَتِهِ وأتباعِهِ ، وَاستَدِلّوهُ عَلی رَبِّکُم ، وَاستَنصِحوهُ عَلی أنفُسِکُم ، وَاتَّهِموا عَلَیهِ آراءَکُم ، وَاستَغِشّوا (4) فیهِ أهواءَکُم . (5)
.
1- .الشوری : 20 .
2- .غرر الحکم : ج 5 ص 277 ح 8347 و 8348 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 455 ح 8202 و 8203 .
3- .غرر الحکم : ج 2 ص 62 ح 1841 .
4- .اسْتَغَشّه : ضدّ انتصحه واستنصحه ، أو ظنّ به الغِشّ (القاموس المحیط : ج 2 ص 281 «غشش») .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 176 ، بحار الأنوار : ج 92 ص 24 ح 24 .
ص: 427
فصل چهارم : آباد کردن آخرت
4 / 1 تشویق به کِشتن و آباد کردن آخرت
فصل چهارم : آباد کردن آخرت4 / 1تشویق به کِشتن و آباد کردن آخرتقرآن«کسی که کِشت آخرت بخواهد ، برای وی بر کِشته اش می افزاییم ، و کسی که کِشت دنیا بخواهد ، به او از آن می دهیم ، و[لی] در آخرت ، برای او نصیبی نیست» .
حدیثامام علی علیه السلام :آن که دنیایش را آباد می کند ، بازگشتگاهش را ویران می کند ؛ [و] آن که آخرتش را آباد می کند ، به آرزوهایش دست می یابد .
امام علی علیه السلام :مال و فرزند ، زینت زندگی دنیایی اند و کردار نیک ، کِشتِ آخرت است.
امام علی علیه السلام :روز قیامت ، منادی ای بانگ می زند : «هان! [امروز ، ]هر کِشتگری گرفتار [و در گرو] کِشته خویش و فرجام کار خود است ، بجز کِشتگرانِ قرآن» . پس ، شما از کشتگرانِ قرآن و پیروان آن باشید و از آن به پروردگارتان راه ببرید و آن را مشاور خود قرار دهید و آرایتان را با آن بسنجید و خواست ها (عقاید و کیش ها)یتان را در برابر آن ، ناخالص بدانید.
.
ص: 428
عنه علیه السلام :إنَّ مِن أبغَضِ الرِّجالِ إلَی اللّهِ تَعالی لَعَبدا وَکَلَهُ اللّهُ إلی نَفسِهِ ، جائِرا عَن قَصدِ السَّبیلِ سائِرا بِغَیرِ دَلیلٍ ، إن دُعِیَ إلی حَرثِ الدُّنیا عَمِلَ ، وإن دُعِیَ إلی حَرثِ الآخِرَهِ کَسِلَ ! کَأَنَّ ما عَمِلَ لَهُ واجِبٌ عَلَیهِ ، وکَأَنَّ ما وَنی (1) فیهِ ساقِطٌ عَنهُ . (2)
عنه علیه السلام :سارِعوا إلی مَنازِلِکُم رَحِمَکُمُ اللّهُ الَّتی اُمِرتُم بِعِمارَتِهَا ، العامِرَهِ الَّتی لا تَخرَبُ ، الباقِیَهِ الَّتی لا تَنفَدُ ، الَّتی دَعاکُم إلَیها وحَضَّکُم عَلَیها ورَغَّبَکُم فیها ، وجَعَلَ الثَّوابَ عِندَهُ عَنها . (3)
عنه علیه السلام :إنَّکُم إلی عِمارَهِ دارِ البَقاءِ أحوَجُ مِنکُم إلی عِمارَهِ دارِ الفَناءِ . (4)
عنه علیه السلام :یَنبَغی لِلعاقِلِ أن یُقَدِّمَ لِاخِرَتِهِ ویَعمُرَ دارَ إقامَتِهِ . (5)
الإمام الکاظم علیه السلام مِن مَوعِظَتِهِ لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ :یا هِشامُ ، إنَّ العاقِلَ نَظَرَ إلَی الدُّنیا وإلی أهلِها ، فَعَلِمَ أنَّها لا تُنالُ إلّا بِالمَشَقَّهِ ، ونَظَرَ إلَی الآخِرَهِ فَعَلِمَ أنَّها لا تُنالُ إلّا بِالمَشَقَّهِ ، فَطَلَبَ بِالمَشَقَّهِ أبقاهُما . یا هِشامُ ، إنَّ العُقَلاءَ زَهِدوا فِی الدُّنیا ورَغِبوا فِی الآخِرَهِ ؛ لِأَنَّهُم عَلِموا أنَّ الدُّنیا طالِبَهٌ [ و ] (6) مَطلوبَهٌ وَالآخِرَهَ طالِبَهٌ ومَطلوبَهٌ ؛ فَمَن طَلَبَ الآخِرَهَ طَلَبَتهُ الدُّنیا حَتّی یَستَوفِیَ مِنها رِزقَهُ ، ومَن طَلَبَ الدُّنیا طَلَبَتهُ الآخِرَهُ فَیَأتیهِ المَوتُ ، فَیُفسِدُ عَلَیهِ دُنیاهُ وآخِرَتَهُ . (7)
.
1- .وَنَی : فَتَرَ وقَصَّر (النهایه : ج 5 ص 231 «ونا») .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 103 ، بحار الأنوار : ج 2 ص 58 ح 37.
3- .الکافی : ج 8 ص 361 ح 551 عن الأصبغ بن نباته ، بحار الأنوار : ج 77 ص 364 ح 33.
4- .غرر الحکم : ج 3 ص 63 ح 3832 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 173 ح 3611 .
5- .غرر الحکم : ج 6 ص 442 ح 10932 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 555 ح 10231 .
6- .ما بین المعقوفین أثبتناه من تحف العقول .
7- .الکافی : ج 1 ص 18 ، تحف العقول : ص 387 ولیس فیه صدره إلی «بالمشقّه أبقاهما» وکلاهما عن هشام بن الحکم ، بحار الأنوار : ج 78 ص 301 .
ص: 429
امام علی علیه السلام :از منفورترین مردمان در نزد خدای متعال ، بنده ای است که خداوند ، او را به خود وا گذاشته ، از راه راست به در رفته و بی راه نما حرکت می کند . اگر به کِشت دنیا فرا خوانده شود ، عمل می کند و اگر به کِشت آخرت دعوت شود ، تنبلی می ورزد! تو گویی آنچه برای آن عمل می کند (کار دنیایی) ، بر او واجب است و آنچه در آن سستی و کوتاهی می ورزد (کار آخرت) ، از او برداشته شده است.
امام علی علیه السلام :خدایتان رحمت کند! به سوی منزلگاه هایتان که به آباد کردن آنها مأمور شده اید ، بشتابید ؛ منزلگاه های آبادی که [هرگز] خراب نمی شوند و منزلگاه های ماندگاری که [هیچ گاه] از بین نمی روند ؛ منزلگاه هایی که [خداوند ،] شما را به سوی آنها فرا خوانده و به آنها تشویقتان کرده و پاداش خود را در آنها قرار داده است.
امام علی علیه السلام :شما به آباد کردن سرایِ ماندن ، نیازمندترید تا به آباد کردن سرای رفتن .
امام علی علیه السلام :سزاوار است که خردمند ، آخرت خویش را مقدّم بدارد و سرای اقامتش را آباد سازد.
امام کاظم علیه السلام از اندرزهای ایشان به هشام بن حَکَم :ای هشام! خردمند ، به دنیا و اهل آن نگریست و دریافت که دنیا جز با مشقّت ، به دست نمی آید ، و به آخرت نگریست و دریافت که آخرت [نیز] جز با مشقّت به کف نمی آید . پس با این مشقّت ، آن را که ماندگارتر است ، طلب کرد. ای هشام! خردمندان به دنیا زهد ورزیدند و به آخرت گراییدند ؛ زیرا دریافتند که هم دنیا طالب و مطلوب است و هم آخرت ، طالب و مطلوب است . پس هر که آخرت را بطلبد ، دنیا در طلب او بر می آید تا او روزیِ خویش را از دنیا به طور کامل دریافت کند ، و هر که دنیا را بطلبد ، آخرت در طلب او بر می آید تا مرگ ، او را در رسد و دنیا و آخرتش را بر وی تباه سازد.
.
ص: 430
لقمان علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِابنِهِ :اِعلَم یا بُنَیَّ ، أن مِن حینِ نَزَلتَ مِن بَطنِ اُمِّکَ استَدبَرتَ الدُّنیا وَاستَقبَلتَ الآخِرَهَ ، فَأَصبَحتَ بَینَ دارَینِ : دارٍ تَقرُبُ مِنها ودارٍ تَباعَدُ عَنها ، فَلا تَجعَلَنَّ هَمَّکَ إلّا عِمارَهَ دارِکَ الَّتی تَقرُبُ مِنها ویَطولُ مُقامُکَ بِها ؛ فَلَها خُلِقتَ وبِالسَّعیِ لَها اُمِرتَ ، ثُمَّ أطِعِ اللّهَ بِقَدرِ حاجَتِکَ إلَیهِ ، وَاعصِهِ بِقَدرِ صَبرِکَ عَلی عَذابِهِ . (1)
4 / 2بَرَکاتُ عِمارَهِ الآخِرَهِالکتاب«مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الْاخِرَهِ نَزِدْ لَهُ فِی حَرْثِهِ وَ مَن کَانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَ مَا لَهُ فِی الْاخِرَهِ مِن نَّصِیبٍ ». (2)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أصلَحَ أمرَ آخِرَتِهِ أصلَحَ اللّهُ لَهُ أمرَ دُنیاهُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ یُعطِی الدُّنیا عَلی نِیَّهِ الآخِرَهِ، وأبی أن یُعطِیَ الآخِرَهَ عَلی نِیَّهِ الدُّنیا. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :ثَلاثَهٌ مَن کُنَّ فیهِ یَستَکمِلُ إیمانَهُ : رَجُلٌ لا یَخافُ فِی اللّهِ لَومَهَ لائِمٍ ، ولا یُرائی بِشَیءٍ مِن عَمَلِهِ ، وإذا عَرَضَ عَلَیهِ أمرانِ أحدُهُما لِلدُّنیا وَالآخَرُ لِلآخِرَهِ ، اختارَ أمرَ الآخِرَهِ عَلَی الدُّنیا . (5)
.
1- .أعلام الدین : ص 93.
2- .الشوری : 20 .
3- .عدّه الداعی : ص 216 ، نهج البلاغه : الحکمه 89 ، غرر الحکم : ج 5 ص 383 ح 8857 کلاهما عن الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 72 ص 305 ح 51 .
4- .الزهد لابن المبارک : ص 193 ح 549 ، مسند الشهاب : ج 2 ص 164 ح 1108 ، الفردوس : ج 1 ص 151 ح 546 کلّها عن أنس ، کنز العمّال : ج 3 ص 181 ح 6056 ؛ إرشاد القلوب : ص 186 وفیه «ولا» بدل «وأبی أن» ، بحار الأنوار : ج 103 ص 25 ح 29 نقلاً عن عدّه الداعی وفیه «بعمل» بدل «علی نیّه» فی کلا الموضعین .
5- .تاریخ دمشق : ج 38 ص 13 ح 7577 عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 15 ص 817 ح 43247 .
ص: 431
4 / 2 برکات آباد کردن آخرت
لقمان علیه السلام در سفارش به فرزندش :بدان ای فرزندم از همان زمان که از شکم مادرت افتادی ، دنیا به تو پشت کرد و آخرت به تو روی نمود و تو ، در میان دو سرای ، قرار گرفتی : سرایی که به آن نزدیک می شوی و سرایی [دیگر ]که هماره از آن دور می گردی . پس زنهار که همّ و غم خود را جز برای آباد کردن آن سرایت قرار ندهی ، که به آن نزدیک می شوی و در آن ، اقامتت به درازا می کشد ؛ زیرا تو برای آن سرا آفریده شده ای و به تلاش برای آن ، مأمور گشته ای. دیگر ، آن که: از خداوند ، به اندازه ای که به او نیاز داری ، اطاعت کن و به اندازه ای که تحمّل عذابش را داری ، از او نافرمانی کن.
4 / 2برکات آباد کردن آخرتقرآن«کسی که کِشت آخرت را بخواهد ، برای وی بر کِشته اش می افزاییم ، و کسی که کِشت این دنیا را بخواهد ، به او از آن می دهیم ، و[لی] در آخرت ، برای او نصیبی نیست» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس کار آخرتش را درست کند ، خداوند عز و جل کار دنیایش را برای او درست می نماید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، دنیا را با انگیزه آخرت می دهد و امتناع دارد که آخرت را با انگیزه دنیا بدهد. (1)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :سه چیز است که هر کس آنها را دارا باشد ، ایمانش را کامل گردانیده است ، این که : در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنشگری نهراسد ، و در هیچ کارش ریا نکند ، و هر گاه دو کار برایش پیش آید که یکی برای دنیا و دیگری برای آخرت است ، کار آخرت را بر دنیا برگزیند.
.
1- .مقصود ، آن است که اگر کار با انگیزه خدایی و برای اصلاح آخرت باشد ، خداوند ، دنیای انسان را نیز اصلاح می کند ؛ امّا اگر کسی کاری را با انگیزه مادّی انجام دهد ، پاداشی در آخرت نخواهد داشت .
ص: 432
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ العَبدَ المُؤمِنَ إذا کانَ فِی انقِطاعٍ مِنَ الدُّنیا وإقبالٍ مِنَ الآخِرَهِ نَزَلَ إلَیهِ مَلائِکَهٌ مِنَ السَّماءِ ، بیضُ الوُجوهِ کَأَنَّ وُجوهَهُمُ الشَّمسُ ، مَعَهُم کَفَنٌ مِن أکفانِ الجَنَّهِ ، وحُنوطٌ مِن حُنوطِ الجَنَّهِ ، حَتّی یَجلِسوا مِنهُ مَدَّ البَصَرِ ، ثُمَّ یَجیءُ مَلَکُ المَوتِ حَتّی یَجلِسَ عِندَ رَأسِهِ ، فَیَقولَ : أیَّتُهَا النَّفسُ الطَّیِّبَهُ ، اُخرُجی إلی مَغفِرَهٍ مِنَ اللّهِ ورِضوانٍ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :الدُّنیا طالِبَهٌ ومَطلوبَهٌ ، وَالآخِرَهُ طالِبَهٌ ومَطلوبَهٌ ؛ فَمَن طَلَبَ الآخِرَهَ طَلَبَتهُ الدُّنیا حَتّی یَستوفِیَ مِنها رِزقَهُ ، ومَن طَلَبَ الدُّنیا طَلَبَتهُ الآخِرَهُ حَتّی یَأتِیَهُ المَوتُ فَیَأخُذَهُ بَغتَهً . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :ألا إنَّ الدُّنیا وَالآخِرَهَ طالِبَتانِ ومَطلوبَتانِ ؛ فَطالِبُ الآخِرَهِ تَطلُبُهُ الدُّنیا حَتّی یَستَکمِلَ رِزقَهُ ، وطالِبُ الدُّنیا تَطلُبُهُ الآخِرَهُ حَتّی یَأخُذَ المَوتُ بِعُنُقِهِ . (3)
.
1- .مسند ابن حنبل : ج 6 ص 413 ح 18559 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 3 ص 256 ح 1 ، شُعب الإیمان : ج 1 ص 356 ح 395 ، الزهد لهنّاد : ج 1 ص 205 ح 339 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 94 ح 107 نحوه وکلّها عن البرّاء بن عازب ، کنز العمّال : ج 15 ص 627 ح 42495 .
2- .تنبیه الغافلین : ص 244 ح 317 عن أبی عبیده الأسدی ، المعجم الکبیر : ج 10 ص 163 ح 10328 ،حلیه الأولیاء : ج 8 ص 120 الرقم 405 کلاهما عن ابن مسعود نحوه ولیس فیهما «والآخره طالبه ومطلوبه» ، کنز العمّال : ج 3 ص 225 ح 6266 ؛ الکافی : ج 1 ص 18 ح 12 عن هشام بن الحکم عن الإمام الکاظم علیه السلام ، تحف العقول : ص 387 عن الإمام الکاظم علیه السلام وفیهما «فیفسد علیه دنیاه وآخرته» بدل «فیأخذه بغته» ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 409 ح 5886 عن هشام بن سالم عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 78 ص 302 ح 1 .
3- .أعلام الدین : ص 345 ح 38 عن ابن عبّاس ، تنبیه الخواطر : ج 1 ص 129 نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص 188 ح 10 .
ص: 433
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده مؤمن ، هر گاه در حال جدا شدن از دنیا و روی آوردن به آخرت باشد ، فرشتگانی سپیدروی ، چنان که گویی چهره هایشان آفتاب درخشان است ، از آسمان با کفنی از کفن های بهشت و حُنوطی از حنوط های بهشت نزد او فرود می آیند و در فاصله یک چشم رس ، نزدش می نشینند . آن گاه ملک الموت می آید و کنار سر او می نشیند و می گوید : «ای نفْس پاک! به سوی آمرزش و رضوان خداوند ، بیرون شو» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دنیا طالب است و مطلوب ، و آخرت [نیز] طالب است و مطلوب . پس هر کس آخرت را طلب کند ، دنیا در طلب او بر می آید تا او روزی اش را از آن به تمام و کمال دریافت کند ؛ و هر کس دنیا را طلب کند ، آخرت در طلب او بر می آید تا مرگ به سراغش آید و ناگهان او را بگیرد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آگاه باشید که دنیا و آخرت ، هر دو ، طالب اند و مطلوب . دنیا ، طالب آخرت را طلب می کند تا این که او روزیِ خویش را به تمام و کمال دریافت نماید ؛ و [نیز] آخرت ، در طلب طالب دنیاست تا این که مرگ ، گردن او را بگیرد.
.
ص: 434
عنه صلی الله علیه و آله :ما تَرَکَ عَبدٌ للّهِِ أمرا لا یَترُکُهُ إلّا للّهِِ تَعالی ، إلّا عَوَّضَهُ اللّهُ مِنهُ ما هُوَ خَیرٌ لَهُ مِنهُ فی دینِهِ ودُنیاهُ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :لا یَترُکُ النّاسُ شَیئا مِن دُنیاهُم لِاءِصلاحِ آخِرَتِهِم إلّا عَوَّضَهُمُ اللّهُ سُبحانَهُ خَیرا مِنهُ . (2)
عنه علیه السلام :ألا وإنَّهُ لا یَضُرُّکُم تَضییعُ شَیءٍ مِن دُنیاکُم بَعدَ حِفظِکُم قائِمَهَ دینِکُم ، ألا وإنَّهُ لا یَنفَعُکُم بَعدَ تَضییعِ دینِکُم شَیءٌ حافَظتُم عَلیهِ مِن أمرِ دُنیاکُم . (3)
عنه علیه السلام :ألا وإنَّهُ لا یضُرُّکُم تَواضُعُ شَیءٍ مِن دُنیاکُم بَعدَ حِفظِکُم وَصِیَّهَ اللّهِ وَالتَّقوی ، ولا یَنفَعُکُم شَیءٌ حافَظتُم عَلیهِ مِن أمرِ دُنیاکُم بَعدَ تَضییعِ ما اُمِرتُم بِهِ مِنَ التَّقوی . (4)
سعد السعود نقلاً عن الزَّبورِ :بَنی آدَمَ رِهانَ (5) المَوتِ ! اِعمَلوا لِاخِرَتِکُم وَاشتَروها بِالدُّنیا ، ولا تَکونوا کَقَومٍ أخَذوها لَهوا ولَعِبا ، وَاعلَموا أنَّ مَن قارَضَنی نَمَت بِضاعَتُهُ وتَوَفَّرَ رِبحُها ، ومَن قارَضَ الشَّیطانَ [ قُرِنَ] (6) مَعَهُ . (7)
الإمام علیّ علیه السلام :عَلَیکَ بِالآخِرَهِ تَأتِکَ الدُّنیا صاغِرَهً . (8)
عنه علیه السلام :طالِبُ الآخِرَهِ یُدرِکُ مِنها أمَلَهُ ، ویَأتیهِ مِنَ الدُّنیا ما قُدِّرَ لَهُ . (9)
.
1- .تاریخ دمشق : ج 10 ص 374 ح 2588 عن عبداللّه بن عمر ، کنز العمّال : ج 3 ص 428 ح 7287.
2- .غرر الحکم : ج 6 ص 413 ح 10830 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 541 ح 10041 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 173 ، بحار الأنوار : ج 34 ص 249 ح 1000 .
4- .تحف العقول : ص 184 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 96 ح 1 ؛ المعیار والموازنه : ص 112 نحوه .
5- .فی الطبعه المحقّقه (بتحقیق فارس الحسّون) : ص 98 «رهائن» بدل «رهان» .
6- .ما بین المعقوفین أثبتناه من بحار الأنوار .
7- .سعد السعود : ص 49 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 46.
8- .غرر الحکم : ج 4 ص 284 ح 6080 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 335 ح 5711 .
9- .غرر الحکم : ج 4 ص 255 ح 6014 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 317 ح 5521 .
ص: 435
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هیچ بنده ای به خاطر خدا کاری [حرام و ناپسند] را ترک نکرد ، مگر آن که خداوند ، چیزی را که برای دین و دنیای او بهتر از آن است ، به او عوض داد.
امام علی علیه السلام :مردم ، چیزی از دنیایشان را برای اصلاح آخرتشان فرو نگذاشتند ، مگر آن که خداوند سبحان ، بهتر از آن چیز را عوضشان داد.
امام علی علیه السلام :بدانید که با وجود حفظ بنیان دینتان ، هر چه از دنیایتان از دست بدهید ، زیانی به شما نمی زند . بدانید که در صورت ضایع کردن دینتان ، هر آنچه از دنیایتان حفظ کنید ، سودی به شما نمی رساند.
امام علی علیه السلام :بدانید که با وجود پایبندی تان به سفارش خداوند و تقوا ، فرو نهادن چیزی از دنیایتان ، به شما زیانی نمی زند ؛ و در صورت فرو نهادن تقوا که بدان فرمان داده شده اید، آنچه از امور دنیایتان حفظ کنید ، به شما سودی نمی رساند.
سعد السعود به نقل از زَبور :فرزندان آدم! ای گروگان های مرگ! برای آخرتتان کار کنید و آن را با دنیا بخرید ، و چونان مردمانی نباشید که دنیا را وسیله سرگرمی و بازیچه گرفتند . بدانید که هر کس به من قرض دهد ، کالایش (سرمایه اش) رشد می کند و سود آن فراوان می شود ؛ و هر کس به شیطان قرض دهد ، با او قرین می گردد.
امام علی علیه السلام :به آخرت چنگ در زن ، دنیا خود، زبونانه نزد تو می آید .
امام علی علیه السلام :طالب آخرت ، به آرزوی خود از آن می رسد و از دنیا هم آنچه برایش مقدّر شده ، به او می رسد.
.
ص: 436
عنه علیه السلام :إنَّکَ إن عَمِلتَ لِلآخِرَهِ فازَ قِدحُکَ (1) . (2)
عنه علیه السلام :من عَمِلَ لِلمَعادِ ظَفِرَ بِالسَّدادِ . (3)
عنه علیه السلام :مَن أصلَحَ المَعادَ ظَفِرَ بِالسَّدادِ . (4)
عنه علیه السلام :أربَحُ النّاسِ مَنِ اشتَری بِالدُّنیا الآخِرَهَ . (5)
عنه علیه السلام :الرّابِحُ مَن باعَ العاجِلَهَ بِالآجِلَهِ . (6)
راجع : ص 392 (الآخره / الفصل الثانی / آثار الإهتمام بالآخره) وص 420 (الفصل الثالث / آثار ذکر الآخره) .
4 / 3ما یَعمُرُ الآخِرَهَرسول اللّه صلی الله علیه و آله :لِکُلِّ خَرابٍ عِمارَهٌ ، وعِمارَهُ الآخِرَهِ العَقلُ . (7)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أرادَ الآخِرَهَ فَلیَدَع زینَهَ الحَیاهِ الدُّنیا . (8)
.
1- .قِدْحُک بالکسر : أی نصیبک ، مأخوذ من قِداح المیسِر (بحار الأنوار : ج 101 ص 251) .
2- .غرر الحکم : ج 3 ص 58 ح 3816 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 171 ح 3571 .
3- .غرر الحکم : ج 5 ص 215 ح 8044 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 431 ح 7418 .
4- .غرر الحکم : ج 5 ص 281 ح 8368 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 447 ح 7901 وفیه «بالرشاد» بدل «بالسداد» .
5- .غرر الحکم : ج 2 ص 413 ح 3076 ، عیون الحکم و المواعظ : ص 120 ح 2729 .
6- .غرر الحکم : ج 1 ص 386 ح 1488 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 28 ح 370 .
7- .کنز الفوائد : ج 1 ص 56 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 95 ح 34 .
8- .الخصال : ص 293 ح 58 ، الأمالی للصدوق : ص 714 ح 983 کلاهما عن عبد اللّه بن میمون عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، قرب الإسناد : ص 23 ح 79 عن عبد اللّه بن میمون عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلامعنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 6 ص 131 ح 25 ؛ مسند ابن حنبل : ج 2 ص 33 ح 3671 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 359 ح 7915 کلاهما عن عبد اللّه بن مسعود نحوه ،کنزالعمّال : ج 3 ص 118 ح 5753 .
ص: 437
4 / 3 آنچه آخرت را آباد می کند
امام علی علیه السلام :تو اگر برای آخرت کار کنی ، به نصیبت دست می یابی.
امام علی علیه السلام :هر که برای مَعاد کار کرد ، به راه درست دست یافت.
امام علی علیه السلام :هر که مَعاد را آباد کرد ، به راه درست دست یافت.
امام علی علیه السلام :سود کننده ترینِ مردم ، کسی است که آخرت را به دنیا خرید.
امام علی علیه السلام :سود بَرنده ، کسی است که این جهان را با آن جهان ، سودا کرد.
ر . ک : ص 393 (آخرت / فصل دوم / آثار اهمّیت دادن به آخرت) و ص 421 (فصل سوم / آثار یاد کردن آخرت) .
4 / 3آنچه آخرت را آباد می کندپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر خرابی را آباد کننده ای است و آباد کننده آخرت ، عقل است.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس آخرت را می خواهد ، باید زیور زندگی دنیا را رها کند.
.
ص: 438
عنه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ أعِنّی عَلی دینی بِدُنیا ، وعَلی آخِرَتی بَتَقوی . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن یَشتَهی کَرامَهَ الآخِرَهِ ، یَدَع زینَهَ الدُّنیا . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :لا تَنالونَ الآخِرَهَ إلّا بِتَرکِکُمُ الدُّنیا وَالتَّعَرّی مِنها ، اُوصیکُم أن تُحِبّوا ما أحَبَّ اللّهُ و تُبغِضوا ما أبغَضَ اللّهُ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إذا أحَبَّ اللّهُ عَبدا أغلَقَ عَلَیهِ اُمورَ الدُّنیا ، وفَتَحَ لَهُ اُمورَ الآخِرَهِ . (4)
الإمام علیّ علیه السلام :لا یُدرِکُ أحَدٌ رِفعَهَ الآخِرَهِ إلّا بِإِخلاصِ العَمَلِ ، وتَقصیرِ الأَمَلِ ، ولُزومِ التَّقوی . (5)
عنه علیه السلام :مَن عَمَرَ دارَ إقامَتِهِ فَهُوَ العاقِلُ . (6)
عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن غَلَبَ هَواهُ ولَم یَبِع آخِرَتَهُ بِدُنیاهُ . (7)
عنه علیه السلام :العاقِلُ مَن هَجَرَ شَهوَتَهُ وباعَ دُنیاهُ بِآخِرَتِهِ . (8)
.
1- .الدعاء للطبرانی : ص 427 ح 1449 عن جابر ، تهذیب الکمال : ج 5 ص 96 الرقم 950 عن الربیع عن الإمام الصادق علیه السلام ، تاریخ دمشق : ج 18 ص 87 عن الربیع بن یونس عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، الفردوس : ج 1 ص 470 ح 1913 عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ؛ العدد القویّه : ص 157 ح 88 عن الربیع عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 87 ص 298 ح 85 .
2- .الزهد لابن المبارک : ص 107 ح 317 ، مسند الشهاب : ج 1 ص 251 ح 407 ، حلیه الأولیاء : ج 8 ص 186 الرقم 407 کلّها عن الحسن ، کنز العمّال : ج 15 ص 938 ح 43611 ؛ مکارم الأخلاق : ج 2 ص 372 ح 2661 عن أبی ذرّ ، بحار الأنوار : ج 77 ص 83 ح 3 .
3- .مستدرک الوسائل : ج 12 ص 54 ح 13496 نقلاً عن القطب الراوندی فی لبّ اللباب .
4- .کنز العمّال : ج 3 ص 204 ح 6181 نقلاً عن الفردوس عن أنس.
5- .غرر الحکم : ج 6 ص 423 ح 10864 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 543 ح 10095 .
6- .غرر الحکم : ج 5 ص 269 ح 8298 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 446 ح 7845 .
7- .غرر الحکم : ج 2 ص 103 ح 1983 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 59 ح 1511 وفیه «العالم» بدل «العاقل» .
8- .غرر الحکم : ج 2 ص 34 ح 1727 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 52 ح 1352 .
ص: 439
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا! مرا با دنیا به دینم ، و با تقوا به آخرتم ، کمک کن .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که کرامت آخرت را می خواهد ، زر و زیور دنیا را رها می کند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به آخرت دست نمی یابید ، مگر با رها کردن [علاقه مندی تان به] دنیا و برهنه شدن از آن . به شما سفارش می کنم که دوست بدارید آنچه را خدا دوست می دارد و دشمن بدارید آنچه را خدا دشمن می دارد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند ، هر گاه بنده ای را دوست بدارد ، امور دنیا را بر او می بندد و امور آخرت را بر او می گشاید.
امام علی علیه السلام :هیچ کس به جایگاه رفیع آخرت نمی رسد ، مگر با اخلاص در عمل ، کوتاه کردن آرزو و در پیش گرفتن تقوا.
امام علی علیه السلام :کسی که سرای اقامتش را آباد کند ، خردمند است.
امام علی علیه السلام :خردمند ، کسی است که بر هوس خویش چیره شود و آخرتش را به دنیایش نفروشد.
امام علی علیه السلام :خردمند ، کسی است که از شهوتش دوری کند و دنیایش را به آخرتش بفروشد.
.
ص: 440
عنه علیه السلام :مَن لَم یُؤثِرِ الآخِرَهَ عَلَی الدُّنیا فَلا عَقلَ لَهُ . (1)
عنه علیه السلام :مَن أحَبَّ فَوزَ الآخِرَهِ فَعَلَیهِ بِالتَّقوی . (2)
عنه علیه السلام :مَن سَعی لِدارِ إقامَتِهِ ، خَلُصَ عَمَلُهُ وکَثُرَ وَجَلُهُ . (3)
عنه علیه السلام :مَن سَلِمَ مِنَ المَعاصی عَمَلُهُ ، بَلَغَ مِنَ الآخِرَهِ أمَلَهُ . (4)
عنه علیه السلام :أسعَدُ النّاسِ بِالدُّنیا التّارِکُ لَها ، وأسعَدُهُم بِالآخِرَهِ العامِلُ لَها . (5)
عنه علیه السلام :إن رَغِبتُم فِی الفَوزِ وکَرامَهِ الآخِرَهِ ، فَخُذوا مِنَ الفَناءِ لِلبَقاءِ . (6)
عنه علیه السلام :عَوِّد نَفسَکَ فِعلَ المَکارِمِ وتَحَمُّلَ أعباءِ المَغارِمِ ؛ تَشرُف نَفسُکَ ، وتُعمَر آخِرَتُکَ ، ویَکثُر حامِدوکَ . (7)
عنه علیه السلام :أوفَرُ النّاسِ حَظّا مِنَ الآخِرَهِ ، أقَلُّهُم حَظّا مِنَ الدُّنیا . (8)
عنه علیه السلام :حَصِّلُوا الآخِرَهَ بِتَرکِ الدُّنیا ، ولا تُحَصِّلوا بِتَرکِ الدّینِ الدُّنیا . (9)
عنه علیه السلام :مَن رَغِبَ فی نَعیمِ الآخِرَهِ قَنَعَ بِیَسیرِ الدُّنیا . (10)
عنه علیه السلام :مَن أیقَنَ بِالآخِرَهِ سَلا (11) عَنِ الدُّنیا . (12)
.
1- .غرر الحکم : ج 1 ص 343 ح 1301 .
2- .غرر الحکم : ج 5 ص 394 ح 8906 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 434 ح 7492 .
3- .غرر الحکم : ج 5 ص 329 ح 8599 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 459 ح 8335 .
4- .غرر الحکم : ج 5 ص 377 ح 8834 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 436 ح 7532 .
5- .غرر الحکم : ج 2 ص 464 ح 3310 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 124 ح 2839 .
6- .غرر الحکم : ج 3 ص 22 ح 3746 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 163 ح 3480 .
7- .غرر الحکم : ج 4 ص 329 ح 6232 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 341 ح 5817 .
8- .غرر الحکم : ج 2 ص 442 ح 3222 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 122 ح 2780 .
9- .غرر الحکم : ج 3 ص 407 ح 4911 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 233 ح 4476 .
10- .غرر الحکم : ج 5 ص 309 ح 8507 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 449 ح 7986.
11- .سَلا عنه : نَسِیَه (لسان العرب : ج 14 ص 394 «سلا») أی نَسِی ذکرها وذهل عنها .
12- .غرر الحکم : ج 5 ص 342 ح 8665 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 441 ح 7662 .
ص: 441
امام علی علیه السلام :کسی که آخرت را بر دنیا ترجیح ندهد ، از خِرَد ، بی بهره است.
امام علی علیه السلام :هر کس رستگاری آخرت را دوست دارد ، باید تقوا پیشه کند.
امام علی علیه السلام :کسی که برای سرای اقامتش بکوشد ، عملش خالص می گردد و بیمش فزونی می گیرد.
امام علی علیه السلام :هر کس اعمالش از معصیت به سلامت مانَد ، به آرزویش از آخرت ، دست می یابد.
امام علی علیه السلام :کام رواترینِ مردم از دنیا ، کسی است که آن را رها می کند ؛ و کام رواترینِ مردم از آخرت ، کسی است که برای آن ، کار می کند.
امام علی علیه السلام :اگر خواهان رستگاری و عزّتمندیِ آخرت هستید ، از این سرای فانی ، برای سرای باقی [ ، توشه ]برگیرید.
امام علی علیه السلام :خود را به پایبندی به ارزش های اخلاقی و به دوش کشیدن بار غرامت ها و بدهی ها[ی دیگران و پرداختن از طرف آنها ]عادت بده تا جانت شریف گردد و آخرتت آباد شود و ستایندگانت فزونی گیرند .
امام علی علیه السلام :پربهره ترینِ مردم از آخرت ، آنان اند که از دنیا کم بهره تر باشند .
امام علی علیه السلام :با ترک [علاقه مندی به] دنیا ، آخرت را تحصیل کنید و با ترک دین ، دنیا را تحصیل نکنید.
امام علی علیه السلام :کسی که به نعمت های آخرت راغب باشد ، به اندکِ دنیا قناعت می ورزد.
امام علی علیه السلام :کسی که به آخرت یقین داشته باشد ، دنیا را فراموش می کند.
.
ص: 442
عنه علیه السلام :مَن أیقَنَ بِالآخِرَهِ أعرَضَ عَنِ الدُّنیا . (1)
عنه علیه السلام :ذِلَّ فی نَفسِکَ وعِزَّ فی دینِکَ ، وصُن آخِرَتَکَ وَابذُل دُنیاکَ . (2)
عنه علیه السلام :کَیفَ یَعمَلُ لِلآخِرَهِ المَشغولُ بِالدُّنیا؟! (3)
عنه علیه السلام :صَلاحُ الآخِرَهِ رَفضُ الدُّنیا . (4)
عنه علیه السلام :لا یُدرِکُ أحَدٌ ما یُریدُ مِنَ الآخِرَهِ إلّا بِتَرکِ ما یَشتَهی مِنَ الدُّنیا . (5)
عنه علیه السلام :مَن أحَبَّ الدّارَ الباقِیَهَ ، لَهِیَ (6) عَنِ اللَّذّاتِ . (7)
إرشاد القلوب عن سوید بن غفله :دَخَلتُ عَلی أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام بَعدَما بویِعَ بِالخِلافَهِ ، وهُوَ جالِسٌ عَلی حَصیرٍ صَغیرٍ لَیسَ فِی البَیتِ غَیرُهُ ، فَقُلتُ : یا أمیرَ المُؤمِنینَ ، بِیَدِکَ بَیتُ المالِ ولَستُ أری فِی بَیتِکَ شَیئا مِمّا یَحتاجُ إلَیهِ البَیتُ! فَقالَ : یَابنَ غَفلَهَ ، إنَّ اللَّبیبَ لایَتَأثَّثُ فی دارِ النُّقلَهِ ، ولَنا دارٌ قَد نَقَلنا إلَیها خَیرَ مَتاعِنا ، وإنّا عَن قَلیلٍ إلَیها صائِرونَ . (8)
الإمام الکاظم علیه السلام لِهِشامِ بنِ الحَکَمِ :یا هِشامُ ، إنَّ المَسیحَ علیه السلام قالَ لِلحَوارِیّینَ : ... یا عَبیدَ الدُّنیا ، بِحَقٍّ أقولُ لَکُم : لا تُدرِکونَ شَرَفَ الآخِرَهِ إلّا بِتَرکِ ما تُحِبّونَ ، فَلا تُنظِروا بِالتَّوبَهِ غَدا ؛ فَإِنَّ دونَ غَدٍ یَوما ولَیلَهً و قَضاءَ اللّهِ فیهِما یَغدو و یَروحُ . (9)
.
1- .غرر الحکم : ج 5 ص 291 ح 8421 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 448 ح 7947 وفیه «آمن» بدل «أیقن» .
2- .غرر الحکم : ج 4 ص 35 ح 5192 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 256 ح 4729 .
3- .غرر الحکم : ج 4 ص 559 ح 6976 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 383 ح 6461 .
4- .غرر الحکم : ج 4 ص 196 ح 5806 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 303 ح 5399 .
5- .غرر الحکم : ج 6 ص 411 ح 10822 .
6- .لَهِیتُ عن الشیء : إذا سَلَوتَ عنه وترکتَ ذکرَه وأضربتَ عنه (الصحاح : ج 6 ص 2487 «لها») .
7- .غرر الحکم : ج 5 ص 328 ح 8593 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 459 ح 8330 .
8- .إرشاد القلوب : ص 157 ، عدّه الداعی : ص 109 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 22 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 70 ص 321 ح 38 .
9- .تحف العقول : ص 392 و ص 508 عن عیسی علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 1 ص 145 ح 30 .
ص: 443
امام علی علیه السلام :کسی که به آخرت یقین داشته باشد ، از دنیا روی می گرداند.
امام علی علیه السلام :در نَفْسَت خوار و در دینَت عزیز باش و آخرتت را حفظ کن و دنیایت را ببخش.
امام علی علیه السلام :کسی که سرگرم دنیاست ، چگونه برای آخرت کار کند؟!
امام علی علیه السلام :ساختن (آباد کردن) آخرت ، در گرو رها کردن دنیاست.
امام علی علیه السلام :هیچ کس به آنچه از آخرت می خواهد ، نمی رسد ، مگر با رها کردن آنچه از دنیا می خواهد.
امام علی علیه السلام :هر که سرای ماندگار را دوست دارد ، از لذّت ها روی می گرداند.
إرشاد القلوب به نقل از سوید بن غفله :پس از آن که با امیر مؤمنان علیه السلام بیعت خلافت شد ، بر ایشان وارد شدم . بر بوریای کوچکی نشسته بود و جز آن ، چیزی در اتاق نبود . گفتم : ای امیر مؤمنان! بیت المال در اختیار شماست و من در اتاق شما از آنچه یک اتاق به آن نیاز دارد ، چیزی نمی بینم! فرمود : «ای پسر غفله! خردمند ، برای سرایی که باید از آن منتقل شود ، اثاثْ تهیّه نمی کند . ما را سرایی است که بهترین کالای خویش را بدان جا انتقال داده ایم و خود نیز به زودی ره سپار آن خواهیم شد» .
امام کاظم علیه السلام خطاب به هشام بن حَکَم :ای هشام! مسیح علیه السلام به حواریان فرمود : « ... ای بندگان دنیا! حقیقتی را به شما بگویم : به شرافت آخرت نمی رسید ، مگر با وا نهادن آنچه دوست می دارید . پس ، کار توبه را به فردا میفکنید ؛ زیرا قبل از فردا[یِ قیامت] ، روز و شبی است و قضای (حُکم) خداوند در آن روز و شب ، آمد و شد می کند» .
.
ص: 444
عیسی علیه السلام :مِن خُبثِ الدُّنیا أنَّ اللّهَ عُصِیَ فیها ، وأنَّ الآخِرَهَ لا تُنالُ إلّا بِتَرکِها . (1)
عنه علیه السلام مِن مَواعِظِهِ فِی الإِنجیلِ وغَیرِهِ :بِحَقٍّ أقولُ لَکُم یا عَبیدَ الدُّنیا ، کَیفَ یُدرِکُ الآخِرَهَ مَن لا تَنقُصُ شَهوَتُهُ مِنَ الدُّنیا ولا تَنقَطِعُ مِنها رَغبَتُهُ؟ (2)
4 / 4ما یُخَرِّبُ الآخِرَهَالکتاب«فَأَمَّا مَن طَغَی * وَ ءَاثَرَ الْحَیَاهَ الدُّنْیَا * فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوَی » . (3)
«وَ یَوْمَ یُعْرَضُ الَّذِینَ کَفَرُواْ عَلَی النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَیِّبَاتِکُمْ فِی حَیَاتِکُمُ الدُّنْیَا وَ اسْتَمْتَعْتُم بِهَا فَالْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ (4) بِمَا کُنتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِمَا کُنتُمْ تَفْسُقُونَ ». (5)
«مَن کَانَ یُرِیدُ الْحَیَاهَ الدُّنْیَا وَ زِینَتَهَا نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُونَ * أُوْلَئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْاخِرَهِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِیهَا وَ بَاطِلٌ مَّا کَانُواْ یَعْمَلُونَ » . (6)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی وَصایاهُ لِابنِ مَسعودٍ :یَابنَ مَسعودٍ ... اِتَّقِ اللّهَ فِی السِّرِّ وَالعَلانِیَهِ ... فَإِنَّ اللّهَ تَعالی یَقولُ : «وَ لِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ » (7) . ولا تُؤثِرَنَّ الحَیاهَ الدُّنیا عَلَی الآخِرَهِ بِاللَّذّاتِ وَالشَّهَواتِ؛ فَإِنَّهُ تَعالی یَقولُ فی کِتابِهِ: «فَأَمَّا مَن طَغَی * وَ ءَاثَرَ الْحَیَاهَ الدُّنْیَا * فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوَی» یَعنِی الدُّنیا المَلعونَهَ، وَالمَلعونَ ما فیها إلّا ما کانَ للّهِِ. (8)
.
1- .ربیع الأبرار : ج 1 ص 93 ؛ تنبیه الخواطر : ج 1 ص 129 نحوه ، بحار الأنوار : ج 14 ص 327 ح 49 .
2- .تحف العقول : ص 511 ، بحار الأنوار : ج 14 ص 315 ح 17 .
3- .النازعات : 37 39 .
4- .الهُون : أی الهَوان ، یرید العذاب المتضمّن لشدّه وإهانه (مجمع البحرین : ج 3 ص 1887 «هون») .
5- .الأحقاف : 20 .
6- .هود : 15 و 16 .
7- .الرحمن : 46 .
8- .مکارم الأخلاق : ج 2 ص 354 ح 2660 عن عبد اللّه بن مسعود ، بحار الأنوار : ج 77 ص 105 ح 1 .
ص: 445
4 / 4 آنچه آخرت را ویران می کند
عیسی علیه السلام :از پلیدی دنیا ، این است که خداوند در آن معصیت می شود ، و آخرت به دست نمی آید ، مگر با ترک دنیا.
عیسی علیه السلام از اندرزهایش در انجیل و جز آن :حقیقتی را به شما بگویم : ای بندگان دنیا! کسی که دنیاخواهیِ او کم نمی شود و رشته رغبتش به دنیا قطع نمی گردد ، چگونه به آخرت دست یابد؟!
4 / 4آنچه آخرت را ویران می کندقرآن«امّا هر که طغیان کرد و زندگی دنیوی را برگزید ، پس جایگاه او همان آتش است» .
«و روزی که آنانی که کفر ورزیده اند ، بر آتش عرضه می شوند ، [به آنان می گویند: ]نعمت های پاکیزه خود را در زندگی دنیایتان صرف کردید و از آنها برخوردار شدید . پس امروز به سزای آن که در زمین ، به ناحق سرکشی می نمودید و به سبب این که نافرمانی می کردید ، به عذاب خفّت آور ، کیفر داده می شوید» .
«کسانی که زندگی دنیا و زیور آن را بخواهند ، [جزای] کارهایشان را در آن به طور کامل به آنها می دهیم و به آنان در آن جا کم داده نخواهد شد . اینان ، کسانی هستند که در آخرت ، جز آتش برایشان نخواهد بود و آنچه در آن جا (دنیا) کرده اند ، به هدر رفته و آنچه انجام می داده اند ، باطل گردیده است» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سفارش هایش به ابن مسعود :ای پسر مسعود! ... در نهان و آشکار از خدا بترس ... ؛ زیرا خدای متعال می فرماید : «و برای کسی که از مقام پروردگارش بترسد ، دو بهشت است» و با در پیش گرفتن لذّات و شهوات ، زندگی دنیا را بر آخرت بر مگزین ؛ زیرا خدای متعال در کتابش می فرماید : «و امّا هر که طغیان کرد و زندگی دنیوی را برگزید ، پس جایگاه او ، همان آتش است» . مقصود ، دنیای لعنت شده است . هر آنچه در دنیاست ، لعنت شده است ، مگر آنچه برای خدا باشد.
.
ص: 446
عنه صلی الله علیه و آله لعلیٍّ علیه السلام :یا عَلِیُّ ، مَن عَرَضَت لَهُ دُنیاهُ وآخِرَتُهُ فَاختارَ الآخِرَهَ وتَرَکَ الدُّنیا فَلَهُ الجَنَّهُ ، ومَن أخَذَ الدُّنیا استِخفافا بِآخِرَتِهِ فَلَهُ النّارُ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :ألا ومَن عَرَضَت لَهُ دُنیا وآخِرَهٌ فَاختارَ الدُّنیا عَلَی الآخِرَهِ لَقِیَ اللّهَ یَومَ القِیامَهِ ولَیسَت لَهُ حَسَنَهٌ یَتَّقی بِهَا النّارَ ، ومَنِ اختارَ الآخِرَهَ عَلَی الدُّنیا وتَرَکَ الدُّنیا رَضِیَ اللّهُ عَنهُ وغَفَرَ لَهُ مَساوِئَ عَمَلِهِ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :زِیادَهُ الدُّنیا تُفسِدُ الآخِرَهَ . (3)
عنه علیه السلام :مَن رَضِیَ بِالدُّنیا فاتَتهُ الآخِرَهُ . (4)
عنه علیه السلام :ما ظَفِرَ بِالآخِرَهِ مَن کانَتِ الدُّنیا مَطلَبَهُ . (5)
عنه علیه السلام :ما زادَ فِی الدُّنیا نَقَصَ فِی الآخِرَهِ . (6)
.
1- .جامع الأخبار : ص 296 ح 805 عن جابر بن عبد اللّه .
2- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 14 ح 4968 ، الأمالی للصدوق : ص 515 ح 707 کلاهما عن الحسین بن زید عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، مکارم الأخلاق : ج 2 ص 314 ح 2655 عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، ثواب الأعمال : ص 334 ح 1 عن ابن عبّاس ، عوالی اللآلی : ج 1 ص 365 ح 58 ولیس فیه ذیله وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 76 ص 362 ح 30 .
3- .غرر الحکم : ج 4 ص 113 ح 5490 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 275 ح 5000 وفیه «النقصان فی» بدل «تفسد» .
4- .غرر الحکم : ج 5 ص 282 ح 8376 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 448 ح 7923 .
5- .غرر الحکم : ج 6 ص 71 ح 9558 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 477 ح 8748 .
6- .غرر الحکم : ج 6 ص 85 ح 9619 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 480 ح 8817 .
ص: 447
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خطاب به علی علیه السلام :ای علی ! هر کس دنیا و آخرت برایش پیش آید (بر سر دو راهیِ دنیا و آخرت قرار گیرد) و آخرت را برگزیند و دنیا را وا نهد ، بهشت ، از آنِ اوست ؛ و هر کس ، از روی سبک شمردن آخرتش ، دنیا را برگیرد ، آتش ، از آنِ اوست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدانید که هر کس ، امری دنیوی و اخروی برایش پیش آید و او دنیا را بر آخرت برگزیند ، روز قیامت در حالی خداوند را ملاقات می کند که برای وی حسنه ای نیست که به واسطه آن ، خود را از آتش نگه بدارد ؛ و هر کس آخرت را بر دنیا برگزیند و دنیا را وا گذارَد ، خداوند از او خشنود می گردد و اعمال بدش را می آمرزد.
امام علی علیه السلام :فزونی دنیا ، آخرت را تباه می کند.
امام علی علیه السلام :کسی که به دنیا رضایت بدهد ، آخرت از دستش می رود.
امام علی علیه السلام :کسی که دنیا مقصود او باشد ، به آخرت دست نمی یابد.
امام علی علیه السلام :آنچه بر دنیا بیفزاید ، از آخرت می کاهد .
.
ص: 448
عنه علیه السلام :حَلاوَهُ الدُّنیا توجِبُ مَرارَهَ الآخِرَهِ وسوءَ العُقبی . (1)
عنه علیه السلام :إنَّ مَن کانَتِ العاجِلَهُ أملَکَ بِهِ مِنَ الآجِلَهِ واُمورُ الدّنیا أغلَبَ عَلَیهِ مِن اُمورِ الآخِرَهِ ، فَقَد باعَ الباقِیَ بِالفانی وتَعَوَّضَ البائِدَ عَنِ الخالِدِ ، وأهلَکَ نَفسَهُ ورَضِیَ لَها بِالحائِلِ (2) الزّائِلِ ، ونَکَبَ (3) بِها عَن نَهجِ (4) السَّبیلِ . (5)
عنه علیه السلام :مَن عَبَدَ الدُّنیا وآثَرَها عَلَی الآخِرَهِ استَوخَمَ (6) العاقِبَهَ . (7)
الإمام زین العابدین علیه السلام :ما آثَرَ قَومٌ قَطُّ الدُّنیا عَلَی الآخِرَهِ ، إلّا ساءَ مُنقَلَبُهُم وساءَ مَصیرُهُم . (8)
.
1- .غرر الحکم : ج 3 ص 398 ح 4881 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 232 ح 4436 .
2- .حائل : أی متغیّر ، وکلّ متغیّر حائل (النهایه : ج 1 ص 463 «حول») .
3- .نَکَبَ عن الطریق : عَدَل (الصحاح : ج 1 ص 288 «نکب») .
4- .نَهَجَ الطریقُ : وَضَحَ واستَبان (المصباح المنیر : ص 627 «نهج») .
5- .غرر الحکم : ج 2 ص 584 ح 3607 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 153 ح 3351 وزاد فیه «القلیل» بعد «الزائل» .
6- .استَوخَمَها : أی استثقلها فلم یستعذبها (انظر : مجمع البحرین : ج 3 ص 1918 «وخم») .
7- .الخصال : ص 632 ح 10 عن أبی بصیر ومحمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، تحف العقول : ص 122 ، بحار الأنوار : ج 73 ص 104 ح 95 .
8- .الکافی : ج 8 ص 16 ح 2 ، الأمالی للمفید : ص 202 ح 33 ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 38 کلّها عن أبی حمزه الثمالی ، تحف العقول : ص 253 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 150 ح 11 .
ص: 449
امام علی علیه السلام :شیرینی دنیا ، موجب تلخی آخرت و بدیِ عاقبت می شود.
امام علی علیه السلام :کسی که این جهان ، بیشتر مالک او باشد تا آن جهان ، و امور دنیا بر او چیره تر باشد تا امور آخرت ، هر آینه پایدار را به ناپایدار فروخته و جاویدان را با نیست شونده عوض کرده و خویشتن را به هلاکت در افکنده و به دگرگون شونده از میان رونده ، رضایت داده و از راه روشن ، به در گشته است.
امام علی علیه السلام :هر کس بنده دنیا شود و آن را بر آخرت برگزیند ، عاقبت [و مَعاد خویش] را ناگوار کرده است.
امام زین العابدین علیه السلام :هرگز مردمی دنیا را بر آخرت ترجیح ندادند ، مگر آن که بازگشتگاه و عاقبتشان بد شد.
.
ص: 450
الفصل الخامس : تجاره الآخره5 / 1الحَثُّ عَلی تِجارَهِ الآخِرَهِالکتاب«إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَ أَقَامُواْ الصَّلَاهَ وَ أَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَ عَلَانِیَهً یَرْجُونَ تِجَارَهً لَّن تَبُورَ » . (1)
«إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَ أَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّهَ» . (2)
«وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ ». (3)
«فَلْیُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یَشْرُونَ الْحَیَاهَ الدُّنْیَا بِالْاخِرَهِ وَمَن یُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْرًا عَظِیمًا » . (4)
«رِجَالٌ لَا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَ لَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَ إِقَامِ الصَّلَاهِ وَ إِیتَاءِ الزَّکَاهِ یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ ». (5)
.
1- .فاطر : 29 .
2- .التوبه : 111 .
3- .البقره : 207 .
4- .النساء : 74 .
5- .النور : 37 .
.